ΣΥΛΛΟΓΕΣ Alpha Bank: Η δημιουργία και το περιεχόμενο της συλλογής* της Ειρήνης Οράτη Ιστορικός της Τέχνης Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο οι συλλογές έργων τέχνης οργανισμών και ιδρυμάτων, όπως είναι οι τράπεζες, πιο ειδικά οι συλλογές τραπεζών όπως είναι η Alpha Bank να είναι σε θέση να συγκροτήσουν μία δική τους αφήγηση για την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης. Πρόκειται για μια αφήγηση που ακολουθεί, εκ των πραγμάτων, το νήμα των προτιμήσεων και των ενδιαφερόντων του συλλέκτη, και που η πλοκή της έχει ως άξονα την οπτική επιλογής των έργων που αποτελούν τη συλλογή. Κατά τον ίδιο τρόπο και η Συλλογή Έργων Τέχνης της Alpha Bank, μια συλλογή που αριθμεί 4.000 πίνακες, χαρακτικά και γλυπτά Ελλήνων καλλιτεχνών ως επί το πλείστον, αφηγείται με το δικό της τρόπο την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης. Οι ιδιομορφίες στη δομή και το περιεχόμενό της δίνουν τον δικό τους τόνο στην εν λόγω αφήγηση, ενώ οι ενότητες των έργων που υπερισχύουν – ποσοτικά και ποιοτικά – καθώς επίσης και οι καλλιτέχνες, προς τα έργα των οποίων εκδηλώνεται μία προτίμηση προσδιορίζουν μια πλοκή, απότοκη της ιδιοσυγκρασίας της συλλογής. Στη συλλογή των έργων ζωγραφικής περιλαμβάνονται πίνακες ελλήνων καλλιτεχνών που χρονολογούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα και φθάνουν μέχρι σήμερα. Η συλλογή των έργων χαρακτικής, με τη σειρά της, επίσης παρακολουθεί την πορεία την νεοελληνικής χαρακτικής από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας και απαρτίζεται από μονόφυλλα, λευκώματα, σχέδια, βιβλία. Η συλλογή της Alpha Bank αποτελεί τη συνισταμένη τριών επί μέρους τραπεζικών συλλογών: της Τράπεζας Πίστεως, της Ιονικής Τράπεζας και της Λαϊκής Τράπεζας, τριών δηλαδή παλαιών τραπεζικών ιδρυμάτων που σε μια πολύ πρόσφατη εποχή και μέσα από διαδοχικές περιπέτειες έφτασαν να δημιουργήσουν ένα ενιαίο τραπεζικό ίδρυμα. Οι πρώτοι πυρήνες των συλλογών αυτών δεν ήταν τίποτε περισσότερο από παραγγελίες προσωπογραφιών των ιδρυτών τους και των προέδρων των διοικητικών τους συμβουλίων, κάποιες μεμονωμένες και αποσπασματικού χαρακτήρα αγορές, ορισμένα ενέχυρα που απέμειναν στην ιδιοκτησία τους(1) και σπανιότερα προσφορές του προσωπικού στις γενικές διευθύνσεις των ιδρυμάτων με την ευκαιρία κάποιας επετείου. Αν και τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν ποτέ να θεωρηθούν ως μία συλλογή, ωστόσο αποτέλεσαν το έναυσμα για να συγκροτηθούν συλλογές γύρω από αυτά. Κάποια στιγμή στην ιστορία των τραπεζών αυτών, οι γενικές διευθύνσεις τους αποφάσισαν να συστηματοποιήσουν και να οργανώσουν την αγορά έργων τέχνης προχωρώντας στη δημιουργία συλλογών με έργα κυρίως νεοελληνικής τέχνης και μόνον επικουρικά με έργα ξένων καλλιτεχνών στο μέτρο που η θεματική τους περιστρεφόταν γύρω από ελληνικά θέματα. Η Τράπεζα Πίστεως ξεκίνησε το εγχείρημα αυτό το 1985, μετά από απόφαση της Γενικής Διεύθυνσης να αποκτάται ένα νέο έργο τέχνης με τα εγκαίνια κάθε νέου καταστήματος(2). Η ταχύτατη ανάπτυξη της Τράπεζας στα χρόνια που ακολούθησαν οδηγεί, κατ’ αυτόν τον τρόπο, στη γρήγορη δημιουργία μιας συλλογής προσανατολισμένης κατά κύριο λόγο στη σύγχρονη τέχνη. Η Ιονική Τράπεζα, που είχε συγχωνευθεί από το 1957 με τη Λαϊκή Τράπεζα, δημοσιεύει το 1989, επί τη ευκαιρία των 150 ετών από την ίδρυσή της, το βιβλίο Νεοελληνική Χαρακτική(3). Με τον τρόπο αυτό δημοσιοποιεί τη συλλογή της με έργα νεοελληνικής χαρακτικής. Παράλληλα, επιδιώκει τον εμπλουτισμό της συλλογής της με έργα ζωγραφικής της περιόδου 1890-1930 κυρίως. Το 2000 με τη δημιουργία της Alpha Bank οι συλλογές των δύο τραπεζών ενοποιήθηκαν. Η καινούργια συλλογή έφερε πάνω της, όπως ήταν φυσικό, τα χαρακτηριστικά των δύο συνιστωσών της με αποτέλεσμα τα κενά της μίας συλλογής να συμπληρώνονται από την άλλη, ορισμένες ενότητες έργων να εμπλουτίζονται ακόμη περισσότερο, άλλοτε με πίνακες, άλλοτε με προσχέδια και μελέτες, ενώ οι αναπόφευκτες επικαλύψεις που θα περίμενε κανείς ήσαν παραδόξως ελάχιστες. Το τελικό αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και σήμερα περισσότερο από οποτεδήποτε άλλοτε θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η συλλογή, που ασφαλώς είναι πλέον κάτι πολύ περισσότερο από το απλό «άθροισμα» δύο επί μέρους συλλογών, «αφηγείται» την ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής από το 1880 και μετά και της νεοελληνικής χαρακτικής με αφετηρία το 1887. Η άποψη αυτή μπορεί να υποστηριχθεί αν λάβει κανείς υπόψη του τα βασικά κριτήρια για την αξιολόγηση μιας συλλογής. Πρώτα απ΄ όλα τα έργα τέχνης που αποτελούν τις κορωνίδες της συλλογής, τα αδιαμφισβήτητα μοναδικά αποκτήματά της, που σε μεγάλο βαθμό δικαιώνουν τη σπουδαιότητά της (αρ. κατ. ). Κοντά σε αυτά, υπάρχουν σύνολα έργων μιας ομάδας καλλιτεχνών, μιας ειδικής περιόδου ή ενός καλλιτέχνη που δίνουν το στίγμα της συλλογής και, επομένως, προσδιορίζουν το ενδιαφέρον της (αρ.κατ. ).Τέλος, δεν θα πρέπει να παραβλεφθούν ορισμένα έργα που ίσως να μην χαρακτηρίζονται θεμελιώδη, αντιπροσωπεύουν όμως ιδιαίτερες στιγμές ενός δημιουργού ή μιας εποχής και τα οποία πιστοποιούν εξελίξεις ή προοιωνίζονται αλλαγές (αρ. κατ. ). Χρονολογικά, τα έργα της Συλλογής της Alpha Bank κατανέμονται άνισα. Ορισμένες περίοδοι χαρακτηρίζονται από πληθώρα έργων ενώ άλλες περίοδοι έχουν ένα περισσότερο περιθωριακό χαρακτήρα. Στην οπτική αυτή, το σύνολο των ζωγραφικών έργων, μαζί με τα γλυπτά και τις κατασκευές, μπορούν να χωριστούν σε τρεις ενότητες: Έργα του τέλους του 19ου αιώνα (1880-1920): Σ. Λάντσας, Ν. Γύζης, Νικηφόρος Λύτρας, Κ.Βολανάκης, Γ.Ιακωβίδης, Κ.Πανώριος, Θ.Ράλλης. Έργα από την περίοδο του Μεσοπολέμου (1920-1940): Κ.Παρθένης, Θεόφιλος, Κ.Μαλέας, Σ.Παπαλουκάς, Γ.Στέρης, Δ. Γαλάνης, Μ. Οικονόμου, Θ. Τριανταφυλλίδης, Γ.Μπουζιάνης, Νικόλαος Λύτρας, Ν.Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Σ. Βασιλείου κ.ά. Έργα από το 1945 έως σήμερα: Γ.Σπυρόπουλος, Ν. Εγγονόπουλος, Α. Κοντόπουλος, Γ.Μόραλης, Γ. Τσαρούχης, Γ.Γαϊτης, Θ. Τσίγκος, Π.Τέτσης, Δ. Μυταράς, Π.Πρέκας, Θ.Στάμος, Γ.Ζογγολόπουλος, Δ.Περδικίδης, Παύλος, Γ. Βακαλό, Γ. Τσόκλης, Τάκης, Χ. Μπότσογλου, Χρύσα, Γ.Κουλεντιανός, Γ. Κουνέλλης, Λ.Σαμαράς, Σ.Αντωνάκος, Γ.Λάππας, κ.ά. Ο προσδιορισμός των παραπάνω ενοτήτων είναι, ως ένα βαθμό τουλάχιστον αυθαίρετος και μόνον ενδεικτικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Διότι οι ενότητες δημιουργήθηκαν εκ των πραγμάτων, σύμφωνα με την καθιερωμένη περιοδολόγηση της ιστορίας της νεοελληνικής τέχνης: σε κάθε ενότητα συγκαταλέγονται δειγματοληπτικά έργα που δίνουν μια σαφή εικόνα των τάσεων και των καλλιτεχνών, ενώ αρκετοί καλλιτέχνες αντιπροσωπεύονται στη Συλλογή μέσα από πρώιμα αλλά και όψιμα έργα τους (Σ. Βασιλείου, Γ.Σπυρόπουλος, Α. Κοντόπουλος, Π.Τέτσης, Στάμος, Κ.Μαλάμος, Χρύσα). Παράλληλα και μέσα στα πλαίσια της αισθητικής των καταστημάτων της Τράπεζας έχουν γίνει και εξακολουθούν να γίνονται, παραγγελίες έργων για συγκεκριμένους χώρους, όπως επιτοίχια μεγάλων διαστάσεων (εικ. 2,3,4) Μιχαλέα Κολωνάκι, Α.Τάσσος Θεσσαλονίκη, Βερναρδάκη Κηφισιά, τοιχογραφημένες επιφάνειες (αρ. κατ. , εικ. 5) Τέτσης Ναυπηγείο, Μυταράς Τρίπτυχο Μυταράς Χίος, γλυπτά στο εσωτερικό ή στον περίγυρο των καταστημάτων (εικ. 6,7,8)Θόδωρος Βόλος, Ζογγολόπουλος Ψυχικό, Παρμακέλης Ν.Ερυθραία. Ανεξάρτητη αν και συχνά συμπληρωματική ως προς τα ζωγραφικά έργα, είναι και η συλλογή των χαρακτικών της Alpha Bank με τυπώματα που παρακολουθούν την ιστορία της νεοελληνικής χαρακτικής από τις αρχές του αιώνα(4). Στη συλλογή, εκτός από μονόφυλλα, υπάρχουν βιβλία εικονογραφημένα με πρωτότυπα χαρακτικά, προσχέδια, πλάκες και εργαλεία χαρακτικής, υλικό γραφικών τεχνών κ.λ.π. Μια δεύτερη ενότητα μέσα στην ίδια συλλογή αποτελούν οι χάρτες που απεικονίζουν τον Ελλαδικό χώρο, το Αιγαίο, τη Βαλκανική χερσόνησο και τη Μικρά Ασία και χρονολογούνται από τον 16ο ως τον 19ο αιώνα, καθώς και χαρακτικά και λευκώματα περιηγητών με θέμα την Ελλάδα από τον 18ο και 19ο αιώνα(5). ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ * Από το λεύκωμα Η Συλλογή της Alpha Bank. Ζωγραφική – Χαρακτική – Γλυπτική, Αθήνα 2005. 1. Βλ. Πρωτόκολλο Παραλαβής του έργου του Ν.Γύζη Αράχνη με υπογραφή του Γενικού Διευθυντή της Λαϊκής Τράπεζας και ημερομηνία παραλαβής 19 Μαρτίου 1928. Αρχείο Συλλογής Έργων Τέχνης Alpha Bank. 2. Μαζί. Ένα σύμβολο, μια ιστορία. Η σύγχρονη ιστορία της Alpha Τραπέζης Πίστεως μέσα από την επικοινωνία της 1972-1999, Αθήνα 2000, σ. 41. 3. Χ. Χρήστου, Νεοελληνική χαρακτική, Αθήνα 1989, σ.9. 4. Έλληνες Χαράκτες στον εικοστό αιώνα. Από τις Συλλογές της Alpha Bank και του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, κείμενα-επιμέλεια Ε.Οράτη, Αθήνα 2003. 5. Εικόνες από την Κρήτη και το Αρχιπέλαγος (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα 1999, Η Ελλάδα μέσα από τα χαρακτικά περιηγητών (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα 2004.