ΣΥΛΛΟΓΕΣ Συλλογή Εμφιετζόγλου – Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Τέχνη* της Έφης Στρούζα Κριτικός της τέχνης Η Συλλογή Εμφιετζόγλου περιλαμβάνει σήμερα πάνω από τριακόσια έργα καλλιτεχνών του 19ου και 20ού αιώνα. Το μεγαλύτερο μέρος της Συλλογής αποτελείται από έργα που αντιπροσωπεύουν σημαίνοντες σταθμούς από την πορεία εξέλιξης του έργου καλλιτεχνών ιστορικά καθιερωμένων, αλλά και νεότερων. Το ενδιαφέρον του Πρόδρομου Εμφιετζόγλου για την ελληνική τέχνη αναπτύχθηκε ως φυσιολογική προέκταση της αγάπης του για την ιστορία του ελληνικού πολιτισμού. Η στροφή της προσοχής του προς την καλλιτεχνική παραγωγή της Νεότερης και Σύγχρονης Ελλάδας χρονολογείται εδώ και είκοσι πέντε χρόνια περίπου. Με βάση τις χρονολογίες απόκτησης των έργων της Συλλογής, η συγκεκριμένη συλλεκτική δραστηριότητα αρχίζει να μεθοδεύεται πιο συστηματικά και να αποκτά μια πιο εξειδικευμένη μορφή, κυρίως ιστορικού χαρακτήρα, τα τελευταία δεκαπέντε περίπου χρόνια. Από το 1983 κι έπειτα, το φάσμα του ενδιαφέροντος ευρύνεται, συμπεριλαμβάνοντας έργο διαφορετικών χρονολογικών περιόδων και τάσεων. Παράλληλα, τα κριτήρια επιλογής γίνονται όλο και αυστηρότερα σε σχέση με την υψηλή ποιότητα των έργων που εμπλουτίζουν αυτή την προσωπική συλλεκτική πρωτοβουλία. Την τελευταία δεκαετία, με την απόκτηση ιδιαίτερα σημαντικών έργων, η Συλλογή αρχίζει να αντιπροσωπεύει όλο και πληρέστερα, μέσω μιας επιλεκτικής επιστημονικής μεθόδου, τις πολλαπλές ροπές έκφρασης και τις γλωσσικές αναζητήσεις των νεότερων και σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών. Κατά την ίδια περίοδο, το χρονολογικό τόξο της ιστορίας της ελληνικής τέχνης εκτείνεται, με την προθήκη μιας πολύ αξιόλογης συλλογής έργων ορισμένων από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της δεκαετίας του '60. Οι δεκαετίες του '70 και '80, εκπροσωπούνται από αραιότερα δείγματα των νέων ιδεολογικών και εννοιολογικών κατευθύνσεων που χαράχτηκαν εκείνη την περίοδο, ενώ οι πρόσφατες αποκτήσεις έργων νέων αξιόλογων καλλιτεχνών, οι οποίοι εμφανίστηκαν τη δεκαετία του '90, δηλώνει το ζωντανό ενδιαφέρον για την ενεργό συμμετοχή στη ζωή και στα δρώμενα της σύγχρονης καλλιτεχνικής σκηνής. Αναμφίβολα, το περιεχόμενο της Συλλογής Εμφιετζόγλου προσφέρει ένα φάσμα καλλιτεχνικής δημιουργίας που φωτίζει ποικιλόχρωμα τη φυσιογνωμία της ελληνικής πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής. Μέσα από πολλές ετερόμορφες και ετερόκλιτες εικόνες εικαστικής έκφρασης, προβάλλουν ανάγλυφα οι συγκλίσεις, οι αποκλίσεις, η διαλεκτική, η κριτική σκέψη, η πνευματική ενάργεια των Ελλήνων καλλιτεχνών, σε σχέση με τη διττή πρόκληση, που εξαρχής είχαν να αντιμετωπίσουν: τη διατύπωση της ειδικής τους πολιτισμικής ταυτότητας μέσω των σημαντικών γλωσσικών μετασχηματισμών της τέχνης που προτάθηκαν το 19ο και 20ό αιώνα. Το ερώτημα αυτό θα απασχολήσει σε αξιοσημείωτο βαθμό τη νεοελληνική τέχνη, σε διαφορετικές περιόδους, υποβόσκοντας στη συνείδηση πολλών αξιόλογων καλλιτεχνών, και θα αναφανεί στην επιφάνεια ή θα υποδηλωθεί με πολλαπλές και αντιθετικές ερμηνείες και τοποθετήσεις που θα υποδαυλίσουν έντονες διαμάχες αλλά και μια ζωτική ζύμωση ιδεών μέσα στην καλλιτεχνική ζωή. Από μια απόσταση χρόνου, σήμερα μπορούμε να πούμε ότι όλη η συζήτηση και η ανάλυση που έχει γίνει, μέσα στον πνευματικό πυρήνα της νεοελληνικής τέχνης, σε σχέση με την ουσιαστική σημασία του προβλήματος ή του ψευδο-προβλήματος (κατά ορισμένους) της ελληνικής ταυτότητας, δεν είναι παρά η έκφραση της ανάγκης προσδιορισμού ενός σαφούς χώρου, νοητικού και ιδεολογικού, μέσα στον οποίο η εικαστική γλώσσα - όπως άλλωστε και όλες οι γλώσσες - μπορεί να συνταχθεί. Στην προσπάθεια αυτή, η ελληνική τέχνη που γεννιόταν σχεδόν ταυτόχρονα με το ελληνικό κράτος, δεν είχε άλλες επιλογές από το να αναζητήσει έξω από την Ελλάδα τα στηρίγματα για τη δόμηση του δικού της εκφραστικού λόγου. Η Ελλάδα της Οθωνικής Μοναρχίας, της ακόλουθης Βασιλευόμενης Δημοκρατίας, της πολιτικής αστάθειας και της αλληλουχίας των αναταραχών κατά το 19ο αιώνα και τον 20ό, δεν ήταν το πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη μιας ξεκάθαρης άποψης για το νέο χώρο του 20ού αιώνα, που διάνοιγε ο δυτικός ευρωπαϊκός πολιτισμός. Η έλευση του μοντερνισμού έφερνε έξωθεν και μια σειρά οπό ανατροπές και ανακατατάξεις των κοινωνικών δομών και αξιών μέσα σ' ένα χώρο που παράλληλα κλυδωνιζόταν από τις συνεχείς εσωτερικές πολιτικές ανατροπές και ανακατατάξεις. Και η αυθεντικότητα κάθε λόγου, δηλαδή κάθε δημιουργικής πράξης, είναι αλληλένδετη με τη σαφήνεια της σκέψης και των πολιτιστικών δομών που τη γεννούν. Μέσα σε αυτές τις αντίξοες για την Τέχνη συνθήκες, αναπτύχθηκε σταδιακά ανάμεσα στους Έλληνες καλλιτέχνες μια ευαισθησία ανοιχτή στη διαλεκτική με τον υπόλοιπο κόσμο. Κάτι, που από τον Γύζη έως τον Τάκη και τον Κουνέλλη και την ελληνική διασπορά, θα χαρακτηρίσει τις πιο ενδιαφέρουσες αναζητήσεις της ελληνικής τέχνης. Σε ποια σημεία επαφής της ελληνικής τέχνης με τη δυτική και την παγκόσμια αναφάνηκε ένας ενδιαφέρων κριτικός διάλογος, έστω και ενστικτώδης, δηλωτικός μιας ζωτικής συμμετοχής του Έλληνα στα δρώμενα της Νέας Εποχής; Ποιοι καλλιτέχνες εκδήλωσαν ή υποδήλωσαν με το έργο τους μιαν ανάλογη ευαισθησία; Και ποιοι, με τον ξέχωρο τρόπο έκφρασης αλλά και τη στάση ζωής, έδωσαν την εικόνα ενός ευρύτερου χώρου ανάπτυξης της σκέψης και της ευαισθησίας; Στη διαδικασία αξιολόγησης των διαφόρων τοποθετήσεων σχετικά με αυτά τα ερωτήματα, δεν μπορεί να μη ληφθούν υπόψη οι ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες κάθε ξέχωρης εποχής. Με διαφορετικές παραμέτρους μπορεί να εκτιμηθεί η συμβολή του Γύζη, λόγου χάρη, στις σύγχρονες πνευματικές και αισθητικές διεργασίες στα τέλη του 19ου αιώνα από αυτές του Παρθένη και του Μπουζιάνη στο πρώτο μισό του 20ού και, βέβαια, με εντελώς διαφορετικό πνεύμα μπορούν να αξιολογηθούν οι διάφορες και διαφορετικές μεταπλάσεις της γλώσσας και οι διαμάχες σε σχέση με τις μεταβολές της έννοιας της τέχνης, στο δεύτερο μισό, ύστερα από εντελώς διαφορετικές εμπειρίες που είχε βιώσει ο Έλληνας αυτού του αιώνα. Η διατύπωση αυτών των ερωτημάτων στην παρουσίαση μιας συλλογής έργων Ελλήνων καλλιτεχνών γίνεται με σκοπό να υπογραμμιστεί ότι η τέχνη δεν μπορεί να ιδωθεί σαν ένα αντικείμενο αποκλειστικά συναρτημένο με την «προοδευτική» εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων ενός τόπου μονάχα. Η τέχνη, στις υψηλές της στιγμές, μεταφέρει το σύνολο των εμπειριών ενός πνευματικού χώρου, ο οποίος δεν ορίζεται από φυσικά σύνορα, αλλά από την ανεξάρτητη γύρω του ροή του χρόνου, εκφράζοντας, με αυτόν τον τρόπο, την εγγενή ελευθερία κίνησης της τέχνης, μέσα και έξω από τον περιορισμένο ιστορικό της χρόνο. Κάθε ενέργεια προσέγγισης της τέχνης, είτε αυτή είναι θεωρητική είτε αισθητική, είτε ακόμη συλλεκτική, αντιπροσωπεύει μια χειρονομία με την οποία περιγράφεται, μέσα στη ροή της ιστορίας, ένα ακόμη μέρος του συγκεκριμένου χώρου και χρόνου, που το έργο τέχνης, καταφέρνει να διαπερνά, συνεχίζοντας να θέτει ζωτικά ερωτήματα, ανεξάρτητα από την εποχή της δημιουργίας του. Κάτω από αυτό το πρίσμα, κάθε ενέργεια που κατευθύνει τις δυνάμεις της προς τη διάσωση, δηλαδή τη φύλαξη στη μνήμη των καλλιτεχνικών προτάσεων κάθε εποχής, καταφέρνει και αυτή να αποκτά κάποια σημασία ευρύτερη, όχι μόνο τοπική, αλλά οικουμενικού ενδιαφέροντος. Η πρωτοβουλία για το χτίσιμο μιας ιδιωτικής συλλογής τέχνης δεν αποτελεί μόνο μια στεγνή, λογική πράξη μουσειακής διαφύλαξης του εθνικού ή διεθνούς καλλιτεχνικού πλούτου μιας ή περισσοτέρων εποχών. Οι ιδιωτικές συλλογές παρουσιάζουν ένα διπλό ενδιαφέρον. Εκτός από την εξειδίκευση τους στο αντικείμενο που συγκεντρώνουν και διαφυλάσσουν, αντικατοπτρίζουν παράλληλα και την ιδιαίτερη παιδεία, την ειδική κοινωνική ευαισθησία του ατόμου, του συγκεκριμένου συλλέκτη. Η συλλεκτική δραστηριότητα δρα αντανακλαστικά στο χρόνο, διαμορφώνοντας σταδιακά τον πολιτισμικό χαρακτήρα ενός κοινωνικού χώρου. Από αυτήν την άποψη, το συλλεκτικό κίνητρο του Πρόδρομου Εμφιετζόγλου απροκάλυπτα καθρεφτίζεται στο πάθος για τη διάσωση της ελληνικής καλλιτεχνικής φυσιογνωμίας των νεότερων και σύγχρονων χρόνων. Μέσα στα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια, χάρη στα συνεχή αποκτήματα της Συλλογής, έχουν διασωθεί έργα ιστορικής σημασίας για τη νεότερη ελληνική τέχνη, ενώ παράλληλα πολυάριθμες είναι οι ενισχύσεις που έχουν δοθεί για την υλοποίηση προτάσεων έργων σύγχρονων καλλιτεχνών και την ενθάρρυνση της εικαστικής δημιουργίας. Η συλλογή του Πρόδρομου Εμφιετζόγλου εκτίθεται στην πρώην Βίλα Βορρέ στο Μαρούσι. Κατά τις ώρες λειτουργίας της έκθεσης πραγματοποιούνται δύο ξεναγήσεις από την ιστορικό τέχνης, κα Ευγενία Αλεξάκη. Τηλ.: 2108097100. Σταθμός ΗΣΑΠ Μαρούσι. Λειτουργία: Κάθε Τετάρτη, 4.00 μ.μ. - 8.00 μ.μ. Σημείωση * Απόσπασμα από το προλογικό σημείωμα του καταλόγου Συλλογή Εμφιετζόγλου – Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Τέχνη, Αθήνα 1999