|
ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ
Σπύρος Παπαλουκάς
Έργα του Παπαλουκά
Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης
Ζωγράφος - συγγραφέας
Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΛΟΥΚΑΣ
περ. Ο Αιώνας μας, τ. 10, Δεκέμβριος 1947 και αυτοτελώς, Τυπογραφείο Ε. Χριστοδούλου
(ανάτυπο), Αθήνα, 1948
Γεννήθηκε στη Δεσφίνα, στις υπώρειες του Παρνασσού. Περιβάλλον και άνθρωποι του ποιήματος του Σικελιανού: «Στου Οσίου Λουκά το Μοναστήρι». Κοινωνία πειθαρχημένη ξωμάχων της Ρούμελης, ηθική αυστηρή, με κάποια ψυχολογική ακαμψία που εξορίζει κάθε λογής αισθηματική αυθαιρεσία στις γεννήσεις της. Κοινωνία που έχει μια παράδοση και δίνει μια σιγουριά στους ανθρώπους της, δεν τους αφήνει να διαλυθούν.
Ο πατέρας του ναυτικός, άνοιξε υστέρα ένα μαγαζί, όπου πίσω απ'τό τεζάκι σκάλιζε μορφές σε λίθο μαλακό.
Για την κατανόηση του έργου του μας ενδιαφέρει ο ίδιος. Η καταγωγή του τον κάνει, μέσα στην πολυμορφία του σημερινού ελληνισμού, με το βάρος της αρχαιότητας, καλλιτέχνη με συνείδηση χωρικού, αντίθετα μ' εκείνους που φέρονται ως έμποροι γι' αυτό είναι και κάπως επιφυλακτικός στους νεωτερισμούς. Ο Παπαλουκάς, από τις συναλλαγές με το εξωτερικό, ό,τι κι' αν εισήγαγε, το μεταφύτεψε και το καλλιέργησε ο ίδιος ακριβώς όπως έγινε με την αλλαγή των αμπελιών -τα παληά δεν κάναν και φέραν μπολιασμένα καινούργια— κανένας δε θα βρεθεί να ισχυρισθεί πως η παραγωγή τους δεν είναι ντόπια. Ο προσωπικός μόχθος είναι μια απαραγνώριστη χρυσή βάση για κάθε πληρωμή. Όποιος θα κάτσει να μάθει κοντά στον Παπαλουκά τη ζωγραφική ομιλία, δεν έχει να φοβάται τους κινδύνους της διάλυσης και της διασποράς. Έτσι, παρ' όλο ότι ασφαλώς παρουσιάζεται πολύ στενώτερος από τα πέλαγα που αναγκαιούν, μ' όλους τους κινδύνους που περικλείουν, στην Ελληνική ψυχικότητα, αποτελεί μιαν ασφαλή βάση (που δεν προσέχτηκε όσο το αξίζει) για να μάθουμε ελληνικά.
Το έργο του δεν αναφέρεται στις ικανότητες και τον συναισθηματικό κόσμο ενός ατόμου, αλλά κλείνει κάτι σαν πίστη κι' ελπίδα καρποφορίας, συγκομιδής πολλών σπόρων εκ του ενός. Διδάσκει το ήρεμο αντίκρυσμα —δίχως οξύτητες η μαλθακότητες κι' αμαρτωλούς παλμούς- γεμάτο επίμονη θέληση, επιβλητικότητα και διαύγεια.
Μελετήστε το έργο του, αν θέλετε να σας ανοιχτεί ο φυλακισμένος μέσα σ' αυτό άνθρωπος, με το ήθος του που τον κάνει σεβαστό.
Κοντός, με χέρια μικρά και σκληρά, με μια φαλάκρα που θυμίζει θρησκευτική κούρα, κάπως αδέξιος μέσα στον κόσμο, σου δίνει την εντύπωση χειρώνακτος, όταν δεν προσέξεις το γαλανό μάτι του οπού βασιλεύει το παιδί, ανύποπτο για κάθε εξωτερικότητα, μέσα στην παρθενική ακεραιότητα του δικού του κόσμου.
Το παιδί μεγάλωσε και μορφώθηκε, τέλειωσε το Πολυτεχνείο, πήγε αργότερα επί σειρά ετών στο Παρίσι. Δέχτηκε τον εμπρεσιονισμό ως αφετηρία στην εξέλιξή του.
Η μέχρι σήμερα δουλειά του γεμίζει κιόλας έναν ολόκληρο βίο. Περιλαμβάνει: ενδιαφέρουσες σπουδές, (μια πολυάριθμη σειρά πινάκων πώκαμε ως πολεμικός ζωγράφος, χάθηκε στη Μικρασιατική καταστροφή), μελέτες γυμνού, τοπία, προσωπογραφίες, τοιχογραφίες εκκλησιών, αναπαραστάσεις αγίων, νατύρ μόρτ.
Προχωρώντας τον βλέπουμε ν' αφήνει το γυμνό. Στην προσωπογραφία επιμένει πάντα. Οι νατύρ μόρτ είναι σχετικά λίγες: -λουλούδια που ζουν έναν δεύτερο βίο μέσα σ' ανθοδοχεία, καρποί που γεμίζουν θαυμάσιο αποτέλεσμα ένα κάνιστρο, απάνω σ' ένα τραπέζι, μια στάμνα που μοιάζει νυφούλα, ένα παράθυρο που κυττά τη γεμάτη θέρμη βροχή του φωτός. Πάρα πολλά και άφθονα είναι τα τοπία.
Μελέτησε την ελληνική φύση. Στην Αίγινα, όπου το φως είναι μάλλον διάχυτο. Στη Σαλαμίνα, όπου ο φωτισμός κατεβαίνει περισσότερο κοφτός. Στη Μυτιλήνη, όπου το φως γίνεται λιπαρό, παχύ σαν λάδι. Στο συνηρεφές Άγιον Όρος, με τα γραφικά Μοναστήρια και τις Σκήτες. Στην Παρνασσίδα, τον τόπο της καταγωγής του και των παιδικών αναμνήσεων. Στο συνοικισμό Κυπριάδου, τέρμα Πατήσια, όπου μένει μονίμως και του αρέσει να βγαίνει περίπατο μόνος ή με φίλους.
Στα τοπία του ο ουρανός είναι μαβής. Καμμιά φορά γίνεται, δίχως να πάψει νάναι φωτεινός, σταχτής σαν ασήμι. Άλλοτε λευκαίνουν ένα μεγάλο τμήμα των εκτάσεών του τα σύννεφα, ρίχνουν μπλάβους ήσκιους και ποικίλλουν τις γυμνές εκτάσεις. Ο γαλανός γιαλός λάμπει καμμιά φορά σαν ανάλαφρη αιθάλη. Τα βουνά υψώνουν διάφανες σαν τον αιθέρα κορφές. Κάποιες πλαγιές τους κατεβαίνουν σαν καταρράχτες με γαλάζια νάματα. Αυχένες και κοιλάδες σχηματίζονται με τη χάρη ανθρωπίνων μελών. Βράχια ρόδινα, κόκκινα, ξανθά, διαβρωσιογενή και αποσεσαθρωμένα. Πέτρες σαν μαδημένα ία. Η βλάστηση αγκαλιάζει, κρύβει το ένα, αφήνει γυμνό φανερό το άλλο. Η χλωρίδα ελληνική, πλούσια σε ποικιλίες και αρωματικά ηλιόχαρα είδη. Γαιώδικη η χλόη. Ποικιλίες πράσινο: πουρνάρι, γλυστρίδα, ευφορβία, πεύκο, κυπαρίσσι. Άλλα δέντρα, εκτός από τα πράσινα, μενεξεδένια και μαβιά, δεντράκια, φυλλώματα σαν το λεμόνι. Σε κάθε άποψη, οικήματα, λευκά, μαβιά, μενεξεδιά, ρόδινα, γκρίζα, πορτοκαλλένια σπίτια, εκκλησίες, μερικές φορές αρχαία ερείπια, κάποτε ένα εργοστάσιο με την κεραμειδένια καπνοδόχο του. Πολλά οικήματα συναθροισμένα : συνοικισμοί, χωριά. Πλατείες με καθίσματα καφενείου που αναπαύονται γαλάζια. Σοκάκια με σπίτια αντικριστά. Σπίτια ιδωμένα από κοντά, με βαθειά κουφώματα, πόρτες και παράθυρα κόκκινα, σκάλες δροσερές που τις ανεβαίνουν παιδιά και γρηές, δώματα γραμμένα με διάκριση μέσα στο φως, χαγιάτια, απλωταριές, στέγες π' αντανακλούν το μεθυσμένο από τον ήλιο νταλαμεσήμερο, γείσοι κίτρινοι, τοίχοι κάτασπροι που κόβονται από ήσκιους μαβιούς: Ήσκιοι μενεξεδένιοι, ήσκιοι που κάνουν το σπίτι να μοιάζει ξεθεμελιωμένο, ετοιμόρροπο, γερμένο. Οικήματα μοναχικά, σάμπως συνεσταλμένα. Κάτασπρα, λευκά, λαμπερά παρεκκλήσια. Καμπαναριά όπου ο χαλκός φαντάζει πράσινος.
Οι εντυπώσεις που αποκομίζουμε από τα τοπία, δεν πρέπει να μας παρασύρουν. Ο Παπαλουκάς δεν είναι υπαιθριστής και φυσιολάτρης, κατά το λεγόμενο. Τα τοπία του έχουν τη σημασία πειραμάτων για την εξακρίβωση γενικώτερων νόμων. Φανερώνουν έναν αγώνα για την κατάκτηση της αλήθειας, της γνώσης στον τομέα της ζωγραφικής. Πειραματίζεται πάνω σ' αυτό που βλέπουμε και τον τρόπο που το βλέπουμε. Αναλύει την εντύπωση που δέχεται. Αναζητεί τους παράγοντες που κάνουν το ωραίο.
Εξετάζει τί πρέπει ν' αφαιρεθεί; Ποιό πράγμα να προστεθεί; Ποιοί συνδυασμοί απαιτούνται; Εξετάζει τον τρόπο που βλέπει το μάτι. Διακρίνει, ανάμεσα συγκινημένο μάτι και μηχανή, τη διαφορά. Έτσι βοηθιέται η αίσθηση της αρμονίας, η διαβάθμιση των σταθερών αναλογιών του πράγματος.
Το αντικείμενο αναλύεται στα στοιχεία πού το αποτελούν. Ζώντας μέσα στο φως αλλοιώνεται, παραλλάσσει. Το φως είναι κύριος παράγων. Κανένα πράγμα δεν φαίνεται, δεν μπορεί νάναι μαύρο, (ν' αρνιέται το φως.) Η σκιά είναι χρώμα. Το κάθε χρώμα (όπως και σχήμα) εξαρτάται από το φως. Δεν παραδέχεται ο Παπαλουκάς, πως το κάθε πράγμα έχει το χρώμα του το τοπικό. Το χρώμα παραλλάσσει προσαρμοζόμενο στη γενική εναρμόνιση. Όπως προσαρμόζονται χρωματικά οι ζωντανοί οργανισμοί στο περιβάλλον, ανάλογα πρέπει να γίνεται στον πίνακα, όταν θέλεις να κρατήσεις τη φυσική φωτεινότητα. Στη χημεία τα ιόντα διαφόρων στοιχείων, δίνουν άλατα άλλου χρώματος. Το κοβάλτιο, επί παραδείγματι, ενώ είναι μπλε, δίνει άλατα ροζ. Οι μετατροπές αυτές θυμίζουν την ουσιαστική σχέση των συμπληρωματικών χρωμάτων.
Τρία τα χρώματα του Παπαλουκά: κίτρινο, μπλε, κόκκινο (λάκα). Φωτεινή κλίμακα. Μεταλλικά χρώματα. Χρώματα που κλείνουν φως μέσα τους, αντίθετα με τις τέρρες που κλείνουν σκοτάδι. Εξαίρεση αποτελούν οι φορές που μεταχειρίστηκε τέρρες.
Ουσιαστικά ο εαυτός του οδεύει προς τη γενικότητα, υψωνόμενος μέσα στο φως της ατμόσφαιρας, αντίθετα μ' όσους για να γνωρίσουν, βυθίζονται στα κρυοπαγωμένα τάρταρα και στο σκοτάδι.
Από τα τρία (το τρία ουσιαστικός αριθμός στις σχέσεις της Ελληνικής φύσης) χρώματά του, παράγει τ' άλλα ανάλογα με τις θέσεις που δημιουργούν τα οπτικά επίπεδα, τα πλάνα από το πρώτο ίσαμε το άπειρο.
Το πλάσιμο της μορφής απαιτεί τ'ανεβοκατέβασμα της κλίμακας: απάνω-κάτω, μπρός-πίσω, στις θέσεις των διαφορετικών επιπέδων. Κάθε παρουσία έχει και τις απομακρύνσεις της στο χώρο που γίνεται ένα με το χρόνο.
Ευρύτατη για το πλαστικό ανάπτυγμα είναι ή χρωματική κλίμακα του μπλέ (βλέπε τι πλάστης είναι ο αττικός ουρανός). Ευρεία είναι επίσης ή κλίμακα του κόκκινου, που κι'αυτό μπορεί να πηγαίνει πίσω, αλλά δύσκολα στερεώνεται.
Ο Παπαλουκάς μελετάει τη σχέση ζεστών και ψυχρών χρωμάτων, το παιγνίδι των χρωματικών αντιθέσεων. Καθαρές και δυνατές οι εναρμονίσεις του και οι αντιθέσεις.
Οργανώνει στην επιφάνεια του τα χρώματα γύρω από 'να φωτεινό κέντρο, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του βάθους, των αποστάσεων, των μεγεθών, των όγκων, της στατικής, της διαφοροποίησης της μιας ποιότητας από την άλλη, τοποθετώντας στο κέντρο τη σαφή λεπτομέρεια, διαμαντένια σταλαγματιά.
Τα πορίσματα της μελέτης του απάνω στο χρώμα, δεν είναι άσχετα με την οπτική, τη φυσιολογία του οφθαλμού, τις θεωρίες της δράσεως. Από την εμπρεσιονιστική της αφετηρία, η ζωγραφική του δένεται με την ανάπτυξη της επιστήμης στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.
Με το πινέλο στο χέρι στοχάζεται. Ζωγραφίζει σα να μετρά. Αρνιέται κάθε ανεξακρίβωτη μαγεία. Αποκλείει κάθε τυχαίο και αυθαίρετο. Παραδέχεται οτι κάθε ποιότητα, χαρακτήρας και ιδιότητα, δένονται με ακριβείς φυσικές σταθερές.
Προχωρεί σίγουρα προς το αντικείμενο. Ξεχωρίζει τη σωστή αναλογία, τον ορθό λόγο. Η κυρίαρχη ιδέα που τον κυβερνά έχει μια όψη ντετερμινιστική. Μ' ένα πνεύμα που θεωρεί ότι η γνώση-επιστήμη, μπορεί ν' αντικαταστήσει τη γνώση-θρησκεία, γυρεύει ν' αντικαταστήσει την κλασσική ενότητα, να συλλάβει το πνεύμα της παράδοσης δίχως καμμιά πτώση, κανένα μυθικό αντιφατικό καταβαράθρωμα.
Για την πλήρη ανάπτυξη της μορφής, προσέχει και την πλαστική σημασία του τόνου, τις διαβαθμίσεις, ανέβασμα - χαμήλωμα. Η σωστή αντίληψη του τόνου είναι σαν το λα της διαπασών στη μουσική.
Μαζί όμως με τον τόνο συνηχεί και το σχήμα. Όριο εκτάσεων και σημείων της δράσης, το σχήμα δίνεται από το σχέδιο, το σχέδιο που θέτει τακτά σύνορα στη ρευστότητα της ζωής.
Ο Παπαλουκάς, ανεξάρτητα από το χρώμα και τον τόνο, παραδέχεται το σχέδιο σαν πρωταρχικό στοιχείο για τη δημιουργία της μορφής.
Μελετά την έννοια και ποιότητα της γραμμής στο σχέδιο Τα πάθη, αλλοιώσεις, φθορές, φαγώματα της γραμμής, τα λοξέματα, ανοίγματα, κλεισίματα, τον πλούτο, τη ματιέρα της, την ελλειπτικότητα, τη δύναμη αναγωγής και αφαίρεσης, την αθροιστικότητα σε συγκροτήματα, σε συνισταμένες γραμμές. Προσέχει το επιβάλλον της ευθείας. Σπάνια μεταχειρίζεται καμπύλη. Νοιώθει τη δικαιοσύνη της καθέτου. Αποφεύγει την πλάγια. Τρέφει ξεχωριστή προτίμηση στην οριζόντια, την πιο πλήρη, γεμάτη γαλήνη έκθεση των πραγμάτων του κόσμου.
Οι γωνιές του προσπαθεί να πλησιάζουν την ορθή.
Απλώνει τη μορφή σε σχήματα ορθογώνια (με σαφείς διαγώνιες) ακριβή αναπτύγματα του τετράγωνου μ' ένα τρίγωνο που εισχωρεί. Το άπλωμα των ζωγραφικών αξιών σ' ολόκληρη την επιφάνεια, σταματά σ' ένα στρόγγυλο σχήμα, σ' έναν κύλινδρο όπου περιστρέφεται επαναλαμβάνοντας τον εαυτό του. Σκέφτεται γεωμετρικά, χωρώντας τη φαντασία του στα σχήματα και τους αριθμούς. Λογαριάζει σύμφωνα με την Ελληνική αριθμητική και λογική.
Επιμένοντας στο σχέδιο απομακρύνεται από τον εμπρεσιονισμό. Αναζητά το κλασσικό ιδεώδες. Περνά στο νεοεμπρεσιονισμό. Επιζητεί την ταυτόχρονη ολοκλήρωση του συναισθήματος, του νου και των κοινωνικών πειθαρχιών. Ολοκλήρωση πού σημαίνει, την πλήρη και εξίσου ανάπτυξη των αξιών του χρώματος, του σχεδίου και του τόνου στη ζωγραφική.
Έτσι το πνεύμα του τον φέρνει στην ουσία της αρχιτεκτονικής. Θέλει όλα να υπάρχουν αδελφωμένα σε μια φυσική ιεραρχία αξιών.
Οι αξίες αυτές: κύμα, παλμός καρδιάς, ανοιγοσφάλημα θύρας, οργανική κίνηση οργανισμού μέσα στα νερά, σύσπαση ηδονής, αντιλαμβάνεται να είναι το ωραίο: δέντρο, γυναίκα, καράβι.
Πλησιάζει με τον Παρθένη.
Ο Παρθένης επιτυγχάνει το κλασσικό με ορισμένη πρόσμιξη μεταφυσικής στα καθαρά στοιχεία του «μετιέ». Έτσι, κοντά στ' άλλα, το υποκειμενικό στοιχείο, η ψυχή του εκφράζεται εύγλωττα.
Ο Παπαλουκάς, επαληθεύοντας τις ζωγραφικές μετρήσεις του στη σύμπτωσή τους με τη φύση, μένει βουβός. Δεν βιάζεται να εκφράσει καμμιά άμεση συγκίνηση ξεκινώντας από ιδέες. Αδιαφορεί για τις κυμάνσεις των διαθέσεων. Νομίζει ότι η διάθεση δε μπορεί ν' αγκαλιάσει την αλήθεια. Πειθαρχεί λοιπόν κάθε αυταρέσκεια. Υποτάσσει κάθε άμεση υποκειμενική φωνή. Σβύνει το άτομο εν ονόματι του αιώνιου και καθολικού που αποκαλύπτει η ζωγραφική με τους νόμους της. Για τους νόμους βρίσκει ότι είναι αδύνατο, βαδίζοντας υποκειμενικά, να ολοκληρώσουμε μια πλήρη και σαφή αντίληψη.
Ο μόνος δρόμος που οδηγεί εκεί, μακραίνει πέρα από το άτομο. Στο ίδιο κοινό τέρμα, παραδέχεται ότι καταλήγουν όλες οι σχολές και τάσεις.
Αναλύοντας το φαινόμενο έως τα έσχατα, θα μπορούσε να είναι ένας
« κονστρουκτιβίστας» ή « πουρίστας», εκφράζοντας τ' αποτελέσματα μιας μέγιστης ατομικής όξυνσης. Αλλά πιστεύει ότι, μια τέτοια υπερτροφία του ατομισμού, αποβαίνει εις βάρος των εικαστικών τεχνών, απάνω πού΄ναι αναγκασμένες ν' αντιδρούν, παλεύοντας την τεράστια επικράτηση της μηχανικής και τεχνικής στην εποχή μας. Κόβει λοιπόν, μ' ένα αίσθημα μέτρου, κατά το Αρχαίο Ελληνικό, κάθε περισσότερη οξύτητα. Έτσι το αναγόμενο φαινόμενο το διασώζει ακέραιο. Ένα πνεύμα πίστης στη ζωγραφική, σαν σε ενότητα στον εαυτό της, δεν τ' αφήνει να σκορπίσει σ' έννοιες μη πλαστικές. Μ' αυτό τον τρόπο αποφεύγεται η πλήρης διάλυση και οργανώνεται ένα σύστημα.
Η γλώσσα αυτού του συστήματος κοινωνική, έχει ως κυρίαρχο σύμβολο το σπίτι.
Ονειρικά το σπίτι σημαίνει τον τάφο. Ο τάφος περικάρπιο γύρω στο σπόρο, ανασταίνει με την οικοδόμησή του, το σώμα το νεκρό που διαλύεται, σε μια σταθερή συμβολική παράσταση μέσα στα εφήμερα.
Τα σπίτια και γενικά τα κτίρια αφθονούν ως θέμα στην εργασία του Παπαλουκα, κ' είναι ένας τρόπος μέσ' απ'αυτά ν' ακούσουμε τη βουβή του φωνή.
Ξεχωρίζοντας την κυρίαρχη αρμονία της, καταλαβαίνουμε ότι δεν σταματά την ανάπτυξη των γραφικών αξιών της στο τοπίο. Μέσ'απ'?λη την ποικιλία των όντων της πλάσης, διαλέγει για να εξελιχθεί, κυρίως το πρόσωπο του ανθρώπου. Απ' αυτή την άποψη ο Παπαλουκάς πρέπει να εκτιμηθεί κυρίως ως πορτραιτίστας.
Στα πορτραίτα του μπορούμε να προσέξουμε καλύτερα το προσωπικό του ύφος. Ύφος όπου παίρνουν σημασία ιδιαίτερη τα σχήματα του λόγου και τα μεγέθη των φράσεων!
Οι πινελιές του πεταλουδίτσες, που φτερουγίζουν γύρω σε λύχνο, που φέγγει τους πάντας μέσα στο σπίτι. Τοποθετεί το χρώμα με το ρυθμό που συντάσσονται οι λέξεις, οι νότες αντιστικτικά.
Η κυριαρχία των αξιών του προσωπικού του ύφους, του επέτρεψε τη μεταφορά της γνώσης από τη φύση μέσα στο ναό. Έδωσε μια ερμηνεία συγχρονισμένη στην παράδοση της βυζαντινής τοιχογραφίας, δίχως ν' απομακρυθεί από το πνεύμα της. Έδωσε μια λύση στα ειδικά προβλήματα της ζωγραφικής εν συναρτήσει
με την αρχιτεκτονική, όταν κοσμεί τις οικοδομικές επιφάνειες, δίχως να παύει νάναι ζωγραφική.
Ξεκινώντας από την παρατήρηση, η γνώση του πλουτίζοντας, αποβάλλει τα περιττά. Οι πλατειές εκτάσεις χρώματος περιορίζονται σε μικρές πινελιές, διάταξη φωτεινών κηλίδων σε ήρεμα και σταθερά συμπλέγματα, που υφαίνουν υφάδια ζωής, περικλείνοντας πολλά κενά γεμάτα αέρα, όπως οι οργανικοί ιστοί στα πλάσματα της ζωής, με το αίμα που κυκλοφορεί μέσα τους, φως.
Έτσι, τελικά, οι πίνακες του Παπαλουκά, αποχτώντας μεγαλύτερη πυκνότητα, γεμίζοντας από ουσιαστική λεπτομέρεια, πλησιάζουν την ουδέτερη φύση των πραγμάτων. Συμφωνίες κυανού, επιτρέπουν πλούσιες επεξεργασίες του θέματος του «Επιταφίου», όπου συχνά αγαπά να επανέρχεται, θυμίζοντας με τις επιτεύξεις του, φράσεις σαν του τροπαρίου: « Κύματι θαλάσσης τον κρύψαντα».
|
|
|
