ΚΡΙΤΙΚΕΣ / ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ
ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΕΛΗΒΟΡΙΑΣ
Διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη
"Η ερωτική διάθεση στη γλυπτική του Βάσου Καπάνταη"
"Πριν απ' τα. μάτια μου ήσουν φως πριν απ' τον 'Έρωτα ερωτάς"
ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ
Κάθε απόπειρα να ερμηνεύσουμε τις αντιδράσεις και τα συναισθήματα που μας προκαλεί η θέαση μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας ανακυκλώνει μέσα μας αυτόματα ό,τι σημάδεψε ως τότε την ευαισθησία μας, ό,τι παρέμεινε χαραγμένο στο απόθεμα των γνωστικών και των συγκινησιακών μας βιωμάτων. Η οπτική επικοινωνία με τα έργα της τέχνης θα μπορούσε να παρασταθεί σαν μια πρόσκληση της μνήμης στους στροβιλισμούς του χορού των αισθητικών εμπειριών. Λειτουργίες ανακλαστικές των μηχανισμών της συνείδησης, χωρίς την προγραμματική του ορθού λόγου και τις νοητικές διεργασίες της θεωρητικής υποδομής, όπου η ιστορικότητα των γεγονότων εναρμονίζεται με την ακολουθία της λογικής, ενώ το δίλημμα της συνέχειας ή της ασυνέχειας το υπερβαίνουν οι νομοτελειακές μετουσιώσεις των φαινομένων και οι εναλλακτικές δυνατότητες των αναστοιχειώσεών τους.
Αναφέρομαι βέβαια στις εικαστικές εκείνες δημιουργίες τις ευλογημένες με μια ελκτική δύναμη ισχυρότερη απ' όση θα αρκούσε για να ξυπνήσει την απλή τεχνοκριτική περιέργεια, τις ενεργοποιημένες με συγκινησιακούς ρυθμούς πιο σύνθετους απ ' ό,τι απαιτούν οι συμβατικές διαδικασίες της αποδοχής ή της απόρριψης, η αμήχανη έστω διστακτικότητα μπροστά στις αναντιστοιχίες του πομπού και του δέκτη• στις δημιουργίες εκείνες που μπορούν να διεγείρουν εφησυχασμένα ερωτηματικά, συμπαρασύροντας τον εσωτερικό κόσμο του θεατή σε μια συναρπαστική κλίμακα αναγωγών και συγκρίσεων, εκεί όπου βιώνεται συμπυκνωμένο το σήμερα και το χθες της ευαισθησίας σαν διαλεκτική ενότητα, πέρα από τις συγκεκριμένες αφετηρίες του χρόνου και του χώρου. Στο αργό αυτό ξετύλιγμα των αναμνήσεων οι προσωπικές εμπειρίες, εμπλουτισμένες με την ευφρόσυνη αισθητική πνοή της κάθε κατάκτησης, δεν αντιπροσωπεύουν παρά κάποιες απειροελάχιστες παύσεις, στιγμές ανάσας στο μακρινό ταξίδι της μορφοποιητικής εποποιίας του ανθρώπου.
Σε τέτοιες σκέψεις αναλύονται τα συναισθήματα που προκαλεί η φασματοσκόπηση των πλαστικών οραμάτων του Καπάνταη. Μια συνεχής διαδοχή αναλαμπών από μισοσβησμένες εικόνες της συνείδησης, που μας υπενθυμίζουν την αδιάσπαστη συνέχεια της ανθρώπινης δημιουργικότητας, ενώ παράλληλα μας πλημμυρίζουν με την αισιοδοξία της αποκαλυπτικής αλήθειας του Δημόκριτου• τίποτα δεν γεννιέται απ' το τίποτα, και κάθε ουσιαστική κατάθεση ενισχύει τις δυνάμεις της συνοχής που συναρθρώνουν σ ' ένα θαυμαστό ολοκλήρωμα όλες τις πολυεπίπεδες και πολυφωνικές εκφράσεις των καλλιτεχνικών πραγματώσεων: από την αφαιρετική σύλληψη της φόρμας κατά την ανατολή της ελληνικής γλυπτικής ως τους ύστατους βηματισμούς μιας συνειδητής διανυσματικής πορείας προς το βάθος της ουσίας και τον πυρήνα της ύπαρξης• από τότε που επιχειρείται, δειλά στην αρχή, η αποσφράγιση του εσωτερικού κόσμου, η όλο και πιο στερεή άρθρωση του σκελετού, η αυστηρή δόμηση των συστατικών της μορφής και ο χαρμόσυνος ιστός των στοιχείων που συνιστούν τη συναρπαστική εξωστρέφεια της αρχαϊκής περιόδου• από την ιδανική εξισορρόπηση που σημαδεύει με μια αδιόρατη μελαγχολία την κλασική εποχή, την αναδίπλωση του εσωτερικού της κόσμου και την επίγνωση των ορίων της ως τη συνέχιση της εξερευνητικής πορείας προς τις σφαίρες των νοσταλγικών αναπολήσεων και τις εκρηκτικές αντιδράσεις του 4ου αι. π.Χ., τη δραματικότητα της ρεαλιστικής αγωνίας, την ειδυλλιακή παραίτηση και τη φυγή μπροστά στην αναπόδραστη πραγματικότητα των ελληνιστικών και των μετέπειτα χρόνων.
Τον αισθητικό όμως ορίζοντα της γλυπτικής του Καπάνταη στηρίζει ένα υπέδαφος ιστορικότητας και συλλογικής μνήμης πολύ πιο εκτεταμένο από τον κύκλο της αρχαιότητας, στη στρωματογραφία του οποίου ανιχνεύονται αποθησαυρισμένα όλα τα στίγματα της ευεργετικής διαδρομής του εξελικτικού χρόνου: η συμπυκνωμένη πνευματικότητα της μεσαιωνικής περιόδου, η αναγεννησιακή απελευθέρωση της αίσθησης, η πληθωρικότητα της
μετα-αναγεννησιακής σιγουριάς, η ρομαντική αναδρομή της κλασικιστικής παρέμβασης, η θορυβώδης επανεπιβεβαίωση της εκφραστικής ελευθερίας στη στροφή του δικού μας αιώνα, οι ριζοσπαστικές αναζητήσεις της πιο πρόσφατης εποχής, αλλά και το πολύτιμο δίδαγμα της ταπεινοσύνης —η νεοελληνική κατάθεση της μεταβυζαντινής κληρονομιάς. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό σε ένταση και σε ποσότητα απόσταγμα φορτισμών, διυλισμένο μέσα στα φίλτρα της σύγχρονης ευαισθησίας και ενδυναμωμένο απ' τους αναπροσανατολισμούς της εκφραστικής διατύπωσης πάνω στο λεξιλόγιο των σημερινών απαιτήσεων.
Δεν μου διαφεύγει βέβαια ο κίνδυνος της γενικολογίας που ενεδρεύει πίσω από την αναγκαστικά απλουστευτική προσέγγιση ενός παρθένου θέματος, όταν μάλιστα η συνοπτική θεώρηση και ο αποφθεγματικός τόνος επιβάλλονται και για λόγους οικονομίας. Πιστεύω, ωστόσο, βαθύτατα ότι η ιδιαιτερότητα του Καπάνταη δύσκολα μπορεί να κατανοηθεί ανεξάρτητα από τις βασικές συντεταγμένες της ιστορικής μνήμης, η σύμπτωση των οποίων πυροδοτεί άλλωστε τόσο τα θεματικά εναύσματα όσο και τη μορφολογική θέρμη της δημιουργίας του. Σαν ένας φόρος τιμής στην ιστορία του αγώνα της έκφρασης και της εκφραστικής αγωνίας, με κεντρική ιδέα την ουσιαστική ενότητα των διαχρονικών τους ετεροτήτων στη θεμελιακή τους εξάρτηση από το
ανεξάντλητο πάντοτε πρόβλημα της ανθρώπινης μορφής. Απ' αυτή την άποψη δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης παραμένει ασυγκίνητος μπροστά στις ελκυστικές τάσεις της απόλυτης αφαίρεσης, όπου το εικαστικό ενδιαφέρον, μαζί με το ψυχικό και το πνευματικό φορτίο της ανθρώπινης μορφής, εμφανίζεται ως πεπερασμένο, αλλά και από το αντίθετο της, την αποστασιοποιημένη και ψυχρή " φωτογραφική " καταγραφή.
Την όραση του Καπάνταη, καθώς ιχνηλατεί μέσα από τα κοινά συστατικά της σωματικής πολυμορφίας όσες σταθερές αξίες μπορούν να γενικευθούν με την ισχύ της μορφοπλαστικής τους αντοχής, διέπει οπωσδήποτε και μια διάθεση αφαιρετική, η οποία όμως δεν ξεπερνά ποτέ την οριακή γραμμή των αναγνώσιμων συμβόλων. Πολλά από τα γλυπτά του, με τις μαλακές διαδοχές των όγκων και τις ρευστές διαδρομές των επιφανειών, φέρνουν στο νου τη χωμάτινη καταγωγή της ύπαρξης, σαν νοσταλγία της γης μετά την καθαρτήρια παρέμβαση των ουρανών, σαν μια ανάμνηση αφής από κάποιο ξεχασμένο άγγιγμα. Ο παλμός της εσωτερικής ζωντάνιας γίνεται αλλού αισθητός όπως το τέντωμα της χορδής που εκπέμπει μηνύματα ανάτασης, συμπαρασύροντας εξυψωτικά το ανθρώπινο σώμα ως τις ουράνιες συντεταγμένες του. Πολλά τα τολμήματα των δοκιμών στην επίμονη προσήλωση ενός συνεχούς ενδοσκοπικού πειραματισμού, και με αντιφατικές φαινομενικά τις εκφάνσεις της αισθαντικότητας• η κεντρική ιδιοσυγκρασιακή ιδέα διαχέεται ωστόσο σταθερά και αμετακίνητα πάνω στην επώδυνη αρμονία της γεωμετρίας των σωμάτων του, στις αντιστάσεις των γωνιών και στην οξύτητα των γραμμών του.
Οι μορφές του Καπάνταη αναδύονται από τη διάρκεια μιας συγκινησιακής εκτόνωσης, η οποία ξεπερνά το επίπεδο των αισθητικών αναστολών, την ανάγκη για πρωτοτυπία και τους δεσμευτικούς κανόνες του " ωραίου ". Δωρεές μιας αφής που δέχεται ακαριαία τις εσωτερικές δονήσεις για να τις αναπέμψει, σηματοδοτούν, ενδεικτικά πιστεύω, το θάμπος του γυναικείου σώματος, στη λατρεία του οποίου ανασυντίθενται με μια διάσταση ερωτική η ηδονική έλξη και η ευγονική ευχή, η μητρική ανάγκη και η προσδοκία της λύτρωσης από την τραυματική εμπειρία μιας άλλης γυναίκας: της χαμένης πατρίδας.
Ανάμεσα στα έργα που εικονογραφούν πιο εύγλωττα τις σκέψεις μου ξεχωρίζει η τρισδιάστατη, δαιδαλική " Μικρασιατική Μα " του 1968. Η εντυπωσιακή αυτή δημιουργία, παρά τις περιορισμένες της διαστάσεις, διαπνέεται από το εσωτερικό μέγεθος ενός menhir που υψώθηκε κάποτε για να υμνήσει την αιώνια δόξα της Γυναίκας, μέσα από μια ολόκληρη σειρά συνειδητών σημασιολογικών αναφορών προς την πανάρχαια και πανανθρώπινη θεά της γονιμότητας. Χάρη στην πρισματική σύλληψη του έργου οι πλαστικές του αξίες μοιάζουν σαν να διαθλώνται στο κρυστάλλωμα ενός αρχαϊκού διδάγματος. Υποστηρίζοντας εδώ την αυτονομία των επιμέρους όψεων, ο Καπάνταης έχει αφομοιώσει δυναμικά και το νεότερο αίτημα για την ταυτόχρονη, συνολική θεώρηση της μορφής, πέρα από τις συμβατικές της τομές σε περισσότερα επίπεδα. Με μια ανάλογη υπαινικτική διαθλάται και το εννοιολογικό βάρος της δημιουργίας, ανάμεσα στην ερωτική αφετηρία των βασικών της συντεταγμένων και στη σπαρακτική υπόμνηση της χαμένης μικρασιατικής μάνας του καλλιτέχνη —και του ελληνισμού.
Η ίδια πλαστική αντίληψη είχε ήδη σημαδέψει ένα χρόνο νωρίτερα στα "Θεσσαλικά Ειδύλλια " την παθητική περίπτυξη ενός κενταύρου με μια γυμνή γυναικεία μορφή. Παρ' όλη τη συγκινητική ηρεμία της σύνθεσης και τη νηφάλια τάξη του σχεδιασμού της, η ερωτική διάθεση βρίσκει την απελευθέρωση της από την εκφραστική των έμμεσων διατυπώσεων και τις δολιχοδρομήσεις των πλάγιων τρόπων, με μια πραγματικά αφοπλιστική απλότητα, μια ειλικρίνεια γνωστή μόνο από τις μεγάλες στιγμές της γλυπτικής.
Στην αδρή επεξεργασία της μεταλλικής επιφάνειας αντανακλάται βέβαια η τραχύτητα της ψυχικής τρικυμίας που συνεπαίρνει τις δύο μορφές• η θέαση του έργου μας διαποτίζει ωστόσο μ' ένα ανακουφιστικό συναίσθημα θαυμαστής εξισορρόπησης ανάμεσα στην ορμέμφυτη αντρική πρόκληση και την ανταπόκριση της γυναικείας επαφής. Η ευφρόσυνη καμπύλη που διαγράφει το ζωόμορφο τμήμα του κενταύρου μεταγράφει το ευπρόσδεκτο κάλεσμα των ενστίκτων με την αναγωγή των φυσικών τους καταβολών στην αρμονική των κοσμογονικών ήχων, ενώ με τον ευδιάκριτο συμβολισμό που αναδύεται από τη σύμπτυξη των δύο κατακόρυφων σωμάτων ολοκληρώνεται η σημαντική της ενοποιητικής διαδικασίας σε μια καθ' ύψος θριαμβευτική ολοκλήρωση. Το αγκάλιασμα των ώμων, τα σφιχτοδεμένα χέρια των μορφών, η τρυφερή απόδοση της γυναίκας με κύρια όψη την πίσω πλευρά, η συμμετρική διάταξη των τεσσάρων σκελών, μαζί με τη στερεή έδραση, εξασφαλίζουν και τη νοηματική πυκνότητα της δημιουργίας. Παρά τις μικρές της διαστάσεις, η σύνθεση αυτή διαπνέεται από τις δυνάμεις μιας σπάνιας μνημειακότητας• γι' αυτό και εύλογα απορεί κανείς πώς δεν μεταγράφηκε ακόμα στην κλίμακα που θα προϋπέθετε ο αισθητικά υποβαθμισμένος υπαίθριος χώρος της πρωτεύουσας.
Το ίδιο ισχύει και για ορισμένα άλλα μικρού μεγέθους γλυπτά, όπως είναι λ.χ. η " Λήδα " του 1975, η οποία καταγράφει τις αναζητήσεις και τους προβληματισμούς του καλλιτέχνη σ ' ένα πιο προχωρημένο όμως εξελικτικό στάδιο. Μολονότι δηλαδή η πλαστική σύλληψη του έργου παρακολουθεί στις βασικές της αρχές τις προηγούμενες δημιουργίες, ο προωθημένος βαθμός της αφαιρετικής θέασης, η απλότητα των μορφών και η λιτότητα των εκφραστικών μέσων προδίδουν τη βασανιστική αντιπαράθεση του καλλιτέχνη με τις αντιστάσεις της κεντρικής ερωτικής ιδέας, που ξεπερνά κατά πολύ τις μυθολογικές καταβολές του θέματος. Στη στιγμιαία απόδοση της προσμονής, μαζί με την ευχή του ερχομού, μετουσιώνεται ακινητοποιημένη στις διαστάσεις του ανθρώπινου χρόνου η αιώνια επιθυμία. Η στήριξη του πεσμένου σώματος πάνω στα τεθλασμένα προς τα πίσω χέρια της μορφής, τα ανοιχτά της σκέλη, η απαντοχή της αναστροφής του κεφαλιού ανακαλούν όχι τόσο την παρουσία του αθέατου θεϊκού πουλιού, όσο τον βαθύτερο λόγο του αντρικού στοιχείου για την ολοκλήρωση της ύπαρξης.
Το 1975, την ίδια δηλαδή χρονιά με τη " Λήδα ", η μορφή της "Αμαζόνας" ανακαλεί τη " Μικρασιατική Μα " όπως άλλωστε και η " Ιωνία " του 1980 ανακαλεί τη " Λήδα ". Οι αυτόματοι συνειρμικοί συσχετισμοί και οι υποδόριες συγκινησιακές επικοινωνίες που διαπερνούν τις δημιουργίες αυτές, και τις συνέχουν, παρά την ακόμα πιο δραστική αφαιρετική τους σύλληψη, αφήνουν να διαφανεί η λυτρωτική εμμονή του Καπάνταη πάνω στις ίδιες βασικές θεματικές εικόνες, αλλά και η πιεστική του ανάγκη να αποστάξει τις εμπνεύσεις του μέσα από όλο και πυκνότερα φίλτρα κριτικής αυτοσυγκράτησης. Το ερωτικό μήνυμα και στα δύο αυτά έργα έχει υποστεί τις μορφοπλαστικές διεργασίες μιας αυστηρής θεωρητικής αναγωγής, με την πρόδηλη αγκίστρωση των κέντρων του βάρους πάνω στις γήινες προϋποθέσεις των συνθέσεων, την έλξη που ασκεί η ρυθμική ελαστικότητα του σωματικού πλασμού, και την αντικουφιστική ανάσα της ανάτασης.
Οι νοητικοί μηχανισμοί, χάρη στους οποίους αποκρυσταλλώνονται οι συναισθηματικές ιδέες, δεν υποτάσσονται ωστόσο εύκολα σε μονόδρομους σχηματισμούς. Αλλά και οι συχνές συγκινησιακές εκρήξεις ανασυντάσσουν τους εκφραστικούς κώδικες με μια νεανική ευθυβολία, με τις εκπλήξεις του απρόσμενου και την απελευθέρωση των εμπνεύσεων από τον κίνδυνο της τυποποιημένης αναπαραγωγής. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1978, όταν κατά την Ημέρα της Εθνικής Μνημοσύνης γίνονται στη Νέα Σμύρνη τα αποκαλυπτήρια του " Ηρώου της Περγάμου " , η φωνή του δημιουργού και η φωνή της δημιουργίας του θα ηχήσουν σαν πονεμένοι αντίλαλοι μιας άλλης φωνής, απόηχοι της μνήμης από την ερωτική επίσης σχέση του καλλιτέχνη με τη χαμένη μικρασιατική του πατρίδα: ένα ολόκληρο χορικό από μαρμαρωμένες γυναικείες φωνές, από μορφές συσπειρωμένες στην ομοθυμία του ιστορικού δράματος, χαραγμένες πάνω στις πέτρινες αντιστάσεις της τραγικής μοίρας, πετρωμένες οι ίδιες και με τα μάτια ορθάνοιχτα στον ορίζοντα της συνείδησης, σαν τρομαγμένα πουλιά.
Ανάλογης έντασης ψυχικοί κραδασμοί και παράλληλα συγκινησιακά ρεύματα διαπερνούν το υπερφυσικού μεγέθους χάλκινο άγαλμα του 1985, μπροστά στο Πνευματικό Κέντρο της Νέας Σμύρνης. Η προσωποποίηση της καμένης μικρασιατικής πόλης, όπου παίχτηκε το τελευταίο επεισόδιο της τραγωδίας του 1922, προβάλλει εδώ σαν θελκτική γυναικεία μορφή με την εύγλωττη επιγραφή " Σμύρνα ". Πανάρχαιες οι καταβολές της ελληνικότητας που σημάδεψε το ιδρυτικό της ιστορικό, " δωρική " η δεσπόζουσα ιδέα της δομής της. Στα καθέκαστα της μορφοπλασίας διαχέεται και πάλι ως πρωτεύον εικαστικό αίτημα η ανάγκη της θύμησης. Αυτή ακριβώς η ανάγκη ακούγεται σαν παραμύθι, όπως οι διηγήσεις των γιαγιάδων στα εγγόνια τους, κρατώντας τον θρύλο ζωντανό. Ενδεικτική για το αισθητικό και νοηματικό περιεχόμενο του έργου είναι η επιλογή και η χρήση των τρόπων της " λαϊκής " έκφρασης, η ευθεία στόχευση και η απέριττη γραφή• ενδεικτική είναι και η θεαματική παρουσία του παιδιού που αγναντεύει, ενσαρκώνοντας στη σύνθεση τη νοσταλγία της χαμένης προοπτικής. Η μορφή της Σμύρνης, σαν τη βασιλοπούλα των παλιών καιρών, σαν την προσδοκία των μύθων, με τις εύχυμες φόρμες του υποσχετικού σώματος και τη λάμψη του στολισμού της, ταυτίζεται στη συνείδηση του καλλιτέχνη με την Τύχη των αρχαίων πόλεων. Γι' αυτό και το πυργόσχημο διάδημα της κεφαλής, αλλά και ο οίακας του πλοίου, το στήριγμα του βραχίονα που κρατά το παιδί, δένοντας τους συμβολισμούς του αγναντέματος με μια κρυφή, ανομολόγητη ελπίδα: ότι η θάλασσα που μεσολαβεί ως το αντικείμενο της όρασης ούτε απέραντη είναι ούτε και εχθρική. Η εικόνα του έργου, καθώς μας παραπέμπει άμεσα στην περίφημη " Ειρήνη " με τον Πλούτο του Κηφισοδότου, εγγράφεται στην ευαισθησία του θεατή σαν ένας πικρός σχολιασμός της σημερινής πραγματικότητας των ελληνοτουρκικών σχέσεων• από τη σιγουριά του καθαρού προσώπου εκπέμπεται ωστόσο παράλληλα και μια πνοή βαθύτερης αισιοδοξίας για το αύριο της προσμονής.
Η αισιοδοξία είναι και πάλι το κυρίαρχο συναίσθημα που μας πλημμυρίζει στη θέαση ενός από τα ωραιότερα ίσως κεφάλια της νεοελληνικής γλυπτικής. Πρόκειται για μια ερατεινή γυναικεία μορφή, πλασμένη το 1980, με τίτλο " Αμφιτρίτη " . Ο λιτός κατακόρυφος άξονας της κατατομής με την κλασική γραμμή και η θαυμαστή του εξισορρόπηση χάρη στο εμπνευσμένο οριζόντιο ανέμισμα των μαλλιών μας παρασύρουν στη μαγεία μιας νέας εξερευνητικής πορείας. Μέσα από κύματα θαλασσινής πνοής, καθώς αναδύονται και πάλι οι ανεξάντλητες δυνατότητες της φόρμας, προβάλλει για μια ακόμα φορά η ερωτική πάντα σχέση του καλλιτέχνη με την περιπέτεια της έκφρασης. Μαζί της προβάλλει όμως και το χρέος της δικής μας οφειλής στην προσφορά του: η δυνατότητα της συμμετοχής στο μακρινό ταξίδι της μορφοπλαστικής εποποιίας του ανθρώπου.
|
