ΚΡΙΤΙΚΕΣ / ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ ΣΤΕΙΑΚΑΚΗΣ Ιστορικός της τέχνης "Η ιστοριογραφία της νεοελληνικής τέχνης από τα τέλη του 19ου αιώνα έως σήμερα" Παράλληλα με την ανάπτυξη των εικαστικών τεχνών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, αρχίζει και αφυπνίζεται το ενδιαφέρον των Ελλήνων διανοούμενων σε σχέση με την τέχνη, ανοίγοντας το δρόμο για την κριτική, την αισθητική θεώρηση και τη μελέτη της ιστορίας των εικαστικών τεχνών. Τέχνη, τεχνοκριτική και ιστορία της τέχνης βρίσκονται σε μια σύμπραξη, ακολουθούν δρόμους παράλληλους. Όσον αφορά την ιστοριογραφία της νεοελληνικής τέχνης, η πρώτη συστηματική προσπάθεια εντοπίζεται στα άρθρα του Κερκυραίου λόγιου και ιστοριογράφου Ανδρέα Μουστοξύδη, ο οποίος δημοσίευε ανώνυμα στο περιοδικό του σύγγραμμα, Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά το 1843, κάνοντας λόγο για το έργο του Παναγιώτη Δοξαρά, του Αντωνίου Βασιλάκη, του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του Μιχαήλ και Εμμανουήλ Δαμασκηνού. Η πρώτη προσπάθεια να γραφεί μια σύνοψη της ελληνικής τέχνης γίνεται από τον Σπυρίδωνα Δε Βιάζη που δημοσίευε τμηματικά τη μελέτη του στο περιοδικό Πινακοθήκη με τη μορφή δύο άρθρων: «Η γλυπτική εν Ελλάδι. Οι πρώτοι γλύπται. Η πρώτη Σχολή των Ωραίων Τεχνών», «Η γραφική εν Ελλάδι».(1) Στις αρχές του 20ου αιώνα, ο λογοτέχνης, μεταφραστής, ελληνολάτρης διανοούμενος, Περικλής Γιαννόπουλος, με τα άρθρα του: «Η σύγχρονος ζωγραφική», «Προς τους καλλιτέχνες μας», «Προς την Ελληνικήν Αναγέννησιν», «Η ελληνική γραμμή», «Το ελληνικόν χρώμα», δημοσιευμένα σε διάφορες εφημερίδες της εποχής, άνοιξε το δρόμο για τη διαμόρφωση μιας ελληνικής αισθητικής.(2) Το 1910, Ο Κωνσταντίνος Ζήσιος, καθηγητής στο Α΄ Γυμνάσιο Αθηνών και στο Αρσάκειο, έγραψε την Ιστορία των Καλών Τεχνών, με το πρώτο μέρος να αναφέρεται στην τέχνη της αρχαιότητας.(3) Μετά από δέκα έξι χρόνια, το 1926, κυκλοφόρησε από τον Δημήτριο Καλογερόπουλο το βιβλίο του, Μεταβυζαντινή και Νεοελληνική Τέχνη, κάνοντας εκτενή εισαγωγή στη μελέτη της ιστορίας της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, παρουσιάζοντας έτσι την εξέλιξη της μεταβυζαντινής και νεοελληνικής ζωγραφικής, χωρίς ωστόσο να περνάει τα όρια της Επτανησιακής σχολής.(4) Το 1927 εκδόθηκε το τρίτομο έργο του Ιωάννη Μιχαήλ Παναγιωτόπουλου, Γενική Ιστορία της Τέχνης, με αναφορά στην τέχνη από την αρχαιότητα έως τον μεσαίωνα στους δύο πρώτους τόμους, ενώ ο τρίτος που δεν εκδόθηκε ποτέ, θα ήταν αφιερωμένος στην τέχνη της νεώτερης περιόδου.(5) Το 1930, παρουσιάζεται στο περιοδικό Πρωτοπορία μια επισκόπηση της ελληνικής τέχνης του 19ου – 20ού αιώνα μέσα από τα άρθρα του Φώτου Γιοφύλλη «Η ελληνική ζωγραφική από το 1830 ως το 1930», του Γιάννη Καψαμπέλη «Νεοελληνική αρχιτεκτονική (1830-1930)» και του Αναστάσιου Δρίβα «Η γλυπτική στα εκατό χρόνια (1830-1930)».(6) Σημαντική είναι η συμβολή λεξικογραφικών έργων, όπως εκείνο του Δημήτρη Σισιλιάνου, Έλληνες Αγιογράφοι μετά την Άλωσιν, που πραγματοποιείται το 1935 και περιλαμβάνει μεταβυζαντινούς αγιογράφους της περιόδου 1450-1800.(7) Ένα έργο δοσμένο με πιο συστηματικό τρόπο, είναι η Νεοελληνική Τέχνη του Άγγελου Προκοπίου, που εκδίδεται το 1936, και είναι ουσιαστικά το πρώτο βιβλίο στο οποίο γίνεται μια προσπάθεια φιλοσοφικής προσέγγισης και ιστορικής ερμηνείας του φαινομένου της τέχνης σε σχέση με το ευρύτερο πολιτικοκοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον.(8) Το βιβλίο, ωστόσο, παρέμεινε στον πρώτο τόμο, εξετάζοντας την Επτανησιακή σχολή του 18ου αιώνα, συνοδευόμενο από βιβλιογραφική τεκμηρίωση στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Σημαντική είναι και η προσπάθεια του Παντελή Πρεβελάκη το 1938, δημοσιεύοντας στα αγγλικά το ευσύνοπτο άρθρο του «The Art of Modern Greece».(9) Το 1943, ο Δημήτρης Καλλονάς εκδίδει το βιβλίο του, Σύγχρονοι Έλληνες ζωγράφοι και γλύπτες.(10) Κατά τη μεταπολεμική περίοδο μετά τα άρθρα του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα(11), του Δημήτρη Κόκκινου(12), του Τώνη Σπητέρη(13) για την μοντέρνα ελληνική ζωγραφική, ο Σπητέρης δημοσίευσε το 1955 μια εμπεριστατωμένη ιστορία της νεοελληνικής τέχνης, με αναφορές στη ζωγραφική, τη γλυπτική και τη χαρακτική, τεκμηριωμένη με υποσημειώσεις.(14) Μετά από δύο χρόνια ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος κυκλοφόρησε το Σχεδίασμα ιστορίας και θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την Άλωσιν, όντας η πρώτη επιστημονική απόπειρα να γραφεί μια ιστορία της μεταβυζαντινής ζωγραφικής.(15) Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ερρίκου Φραντζισκάκη, Έλληνες Ζωγράφοι του 19ου αιώνος(16) και ακολούθησε το 1962 η μελέτη του Σπητέρη, Introduction à la peinture néohellénique(17), καλύπτοντας θέματα ζωγραφικής έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Το 1962, δημοσιεύεται και το δίτομο έργο του Φώτου Γιοφύλλη, Ιστορία της νεοελληνικής τέχνης (ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και διακοσμητικής) 1821-1941.(18) Ο συγγραφέας τονίζει τον ρόλο του έθνους στη πρόοδο των εικαστικών τεχνών και εμμένει στην μετεπαναστατική περίοδο, αν και εξετάζονται και οι περίοδοι από την αρχαιότητα έως το 1821, δίδοντας τεκμηριωμένη βιβλιογραφία και εικονογράφηση. Ο Αντώνης Σώχος το 1964, μιλά για τη σύγχρονη ελληνική γλυπτική, θίγοντας ζητήματα του καιρού του.(19) Σημαντικό ρόλο στην ιστοριογραφία της νεοελληνικής τέχνης έπαιξε το τρίτομο έργο του Προκοπίου το 1967, Ιστορία της Τέχνης 1750-1950(20), εξετάζοντας τα διεθνή ρεύματα και τους δημιουργούς που επηρέασαν την πορεία των τεχνών, τονίζοντας την επίδραση που είχαν και στη διαμόρφωση της ελληνικής τέχνης. Πρόκειται για μια από τις πιο σοβαρές απόπειρες παρουσίασης της ιστορίας της νεώτερης τέχνης στην ελληνική βιβλιογραφία με πλήρη βιβλιογραφική και εικονογραφική τεκμηρίωση. Το 1969, κυκλοφόρησε η μελέτη του Δημήτρη Ευαγγελίδη, Η ελληνική τέχνη, ένα έργο γενικό, συνοπτικό για την ιστορία των εικαστικών τεχνών στην Ελλάδα από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή.(21) Το 1970, ο Μαρίνος Καλλιγάς επιμελήθηκε την έκδοση, Σύγχρονη ελληνική τέχνη. Ζωγράφοι, γλύπτες, χαράκτες (22). Από το 1970 και μετά άρχισε η έκδοση της πολύτομης Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, με κεφάλαια που αφορούν την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης.(23) Εισαγωγικός και πληροφοριακός είναι ο χαρακτήρας του βιβλίου του τέως διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης, Ανδρέα Ιωάννου, Η Ελληνική ζωγραφική. 19ος αιώνας, που κυκλοφόρησε το 1974 από τον εκδοτικό οίκο Μέλισσα.(24) Την ίδια χρονιά εκδίδεται από τον ίδιο οίκο το πεντάτομο έργο αφιερωμένο στη νεοελληνική τέχνη, Οι Έλληνες ζωγράφοι, με μονογραφίες αντιπροσωπευτικών Ελλήνων ζωγράφων του 19ου και 20ού αιώνα στους δύο πρώτους τόμους. Στον τρίτο και τέταρτο τόμο, δίδεται η ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής από το 16ο αιώνα ως την εποχή μας με οχτακόσιους περίπου ζωγράφους και χαράκτες, ένα λεξικό ζωγράφων και χαρακτών και ένα λεξιλόγιο όρων της ζωγραφικής. Ως πέμπτος τόμος κυκλοφορεί το 1981 το σύγγραμμα του Στέλιου Λυδάκη με τίτλο Η νεοελληνική γλυπτική. Ιστορία – Τυπολογία - Λεξικό Γλυπτών.(25) Το 1979, εκδίδεται το τρίτομο έργο του Τώνη Σπητέρη, Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης. 1660-1967(26), παρουσιάζοντας με εμπεριστατωμένο τρόπο στον πρώτο τόμο την πορεία της νεοελληνικής τέχνης μέχρι το 1897, με κάποια κεφάλαια για τη λαϊκή τέχνη και το φιλελληνισμό στην τέχνη. Στον δεύτερο τόμο δίδεται έμφαση στη περίοδο από το 1897 έως το 1976, με παραρτήματα χρονολογικών, συγκριτικών πινάκων, ενώ ο τρίτος τόμος περιλαμβάνει ένα λεξικό καλλιτεχνών και παραρτήματα σχετικά με φορείς τέχνης, εκθέσεις, δράση καλλιτεχνών, κριτικές, βιβλιογραφία και ευρετήρια. Το 1978, ο Κωστής Ηλιάδης, εκδηλώνει ενδιαφέρον για την ελληνική τέχνη στην εποχή του μεσοπολέμου με το ομώνυμο έργο του.(27) Μια επιλεκτική προσέγγιση της νεοελληνικής ζωγραφικής, γλυπτικής και χαρακτικής γίνεται στο βιβλίο του Μαρίνου Καλλιγά, Νεοελληνική τέχνη, που εκδίδεται το 1980, όπου κυριαρχούν τα βιογραφικά σημειώματα και ο σχολιασμός των έργων.(28) Επιστημονικότητα χαρακτηρίζει το σύγγραμμα του Χρύσανθου Χρήστου, Η Ελληνική ζωγραφική 1832-1922(29), που κυκλοφόρησε το 1981, ενώ πιο ειδική είναι η μελέτη, Ζωγραφική 1930-40. Καλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη δεκαετία,(30) του τέως διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης Δημήτρη Παπαστάμου, εμμένοντας στη γόνιμη εκείνη δεκαετία, που συνέβαλε στη διαμόρφωση του εθνικού χαρακτήρα στην τέχνη. Ο Στέλιος Λυδάκης το 1981 αναφερόμενος στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, δίνει μια συμπληρωματική εικόνα της νεοελληνικής γλυπτικής.(31) Το 1982, ο Αλέξανδρος Ξύδης κυκλοφόρησε το δίτομο έργο του, Προτάσεις για την Ιστορία της Νεοελληνικής Τέχνης, με κείμενα που είχαν δημοσιευτεί σε διάφορα έντυπα, αλλά και πρωτότυπα.(32) Μια από τις πιο τεκμηριωμένες μελέτες της νεοελληνικής γλυπτικής γράφεται το 1982 από τον Χρύσανθο Χρήστου και την Μυρτώ Κουμβακάλη-Αναστασιάδη, με τίτλο Νεοελληνική γλυπτική 1800-1940, όπου το εκτενές κείμενο συνοδεύεται από τεκμηριωμένες υποσημειώσεις και βιογραφικά και εργογραφικά σημειώματα για 166 γλύπτες.(33) Από τον Χρήστου γράφεται και το μικρό βιβλίο, Σύντομη Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Κυπριακής Τέχνης, που εκδίδεται το 1983.(34) Ο Σπητέρης το 1983, εκδίδει τη μελέτη του για την τέχνη στην Ελλάδα μετά το 1945.(35) Ο Μάνος Στεφανίδης το 1984 κάνει μια συνοπτική εισαγωγή στην ελληνική γλυπτική από την αρχαιότητα έως τα τέλη του 20ού αιώνα, παρουσιάζοντας τις κύριες τάσεις και τους βασικούς εκπροσώπους τους.(36) Το 1986, η συμβολή της Ντόρης Παπαστράτου στην ιστορία της νεοελληνικής τέχνης αποδεικνύεται σημαντική χάρη στο δίτομο έργο της, Χάρτινες Εικόνες. Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά 1665-1899, που είναι ένα corpus της θρησκευτικής χαρακτικής όπου παρουσιάζεται η ιστορία του είδους, τα κέντρα, οι δημιουργοί, η θεματολογία και η τυπολογία με πλήρεις περιγραφές των έργων.(37) Στη κατηγορία των λεξικογραφικών έργων πρέπει αν ενταχθεί και το βιβλίο του Μανόλη Χατζηδάκη, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), που κυκλοφόρησε το 1987.(38) Μετά από δύο χρόνια ο Χρύσανθος Χρήστου εκδίδει τη Νεοελληνική Χαρακτική, αποτελώντας τη πρώτη ολοκληρωμένη απόπειρα συγγραφής μιας τεκμηριωμένης ιστορίας της χαρακτικής στην Ελλάδα.(39) Ο Κώστας Μπαρούτας το 1990, γράφει για την εικαστική ζωή και την αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα, παρουσιάζοντας την εκθεσιακή δραστηριότητα και τη στάση της κριτικής απέναντί της.(40) Το 1993, η Νέλλη Μισιρλή ασχολείται με την ελληνική ζωγραφική του 18ου και 19ου αιώνα.(41) Την ίδια χρονιά, ο Αντώνης Κωτίδης, πραγματεύεται το θέμα του μοντερνισμού και της παράδοσης της ελληνικής τέχνης την εποχή του Μεσοπολέμου, δίνοντας έμφαση σε ζητήματα πρόσληψης(42). Σημαντική επίσης για το χώρο της χαρακτικής είναι και η μελέτη του Δημήτρη Παυλόπουλου, Χαρακτική – Γραφικές Τέχνες. Ιστορία – Τεχνικές, Μέθοδοι, που κυκλοφόρησε το 1995.(43) Εντυπωσιακή είναι η προσπάθεια της Εκδοτικής Αθηνών με τον γενικό τίτλο Ελληνική Τέχνη από το 1994 έως το 1996, καλύπτοντας τους επιμέρους τομείς της νεοελληνικής τέχνης με εκτενή εισαγωγικά κεφάλαια, βιβλιογραφία, εικονογραφικό υλικό, βιογραφικά σημειώματα και σχολιασμό των έργων.(44) Ο Μίλτος Γαρίδης, το 1996, εξέδωσε το βιβλίο του, Διακοσμητική ζωγραφική. Βαλκάνια – Μικρασία 18ος –19ος αιώνας, παρουσιάζοντας τις φάσεις και την εξέλιξη της λαϊκής – παραδοσιακής τέχνης στο χώρο των Βαλκανίων.(45) Ο Βησσαρίων Σταύρακας εν είδη αφιερώματος στους ζωγράφους της γενιάς του ’30 συγκεντρώνει κείμενα για τους Γιάννη Μόραλη, Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Διαμαντή Διαμαντόπουλο και Γιάννη Τσαρούχη σε μια έκδοση της Καθημερινής.(46) Ο Δημήτρης Παυλόπουλος το 1998 συλλέγει σε ένα βιβλίο διάφορα κείμενά του που αφορούν ζητήματα νεοελληνικής γλυπτικής.(47) Το 1999 εκδίδεται το Πινακοθήκη 100 χρόνια. Τέσσερις αιώνες ελληνικής ζωγραφικής από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύματος Ευριπίδη Κουτλίδη, όπου μέσα από μια παρουσίαση των έργων της Εθνικής Πινακοθήκης, δίδεται το ευρύτερο πλαίσιο που συνέβαλε στη διαμόρφωση της νεοελληνικής ζωγραφικής.(48) Από τις πιο πρόσφατες επιστημονικά τεκμηριωμένες μελέτες στο χώρο της νεοελληνική ιστορίας της τέχνης είναι το δίτομο έργο του Μιλτιάδη Παπανικολάου, που κυκλοφορεί το 1999-2000, με τον πρώτο τόμο να είναι αφιερωμένος στην νεοελληνική ζωγραφική και γλυπτική του 20ού αιώνα και τον δεύτερο σ’ εκείνη του 18ου και 19ου αιώνα.(49) Σημαντική είναι η συμβολή του Λεξικού Ελλήνων Καλλιτεχνών, που εκδίδεται από το 2000 από τον οίκο «Μέλισσα», παρουσιάζοντας τη βιογραφία και εργογραφία Ελλήνων ζωγράφων, γλυπτών και χαρακτών από τον 16ο έως τον 20ό αιώνα.(50) Το 2002, Δημήτρης Παυλόπουλος εν είδη αφιερώματος στη νεοελληνική τέχνη, συγκεντρώνει κείμενα που αφορούν την επτανησιακή τέχνη, τα γλυπτά της Αθήνας και τους Έλληνες τεχνοκρίτες, σε μια έκδοση της Καθημερινής.(51) Εντυπωσιακή είναι η απόπειρα των εκδόσεων Ελληνικά Γράμματα το 2003, όπου παρουσιάζεται σε δέκα τόμους η Ιστορία του Νέου Ελληνισμού με κεφάλαια για την τέχνη σε κάθε τόμο της.(52) Σημαντική επίσης είναι και η τρίτομη προσπάθεια που συντελείται το 2003 από τις εκδόσεις Βιβλιόραμα, με τον τίτλο Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, όπου σε κάθε τόμο υπάρχει κεφάλαιο αφιερωμένο στο χώρο των εικαστικών, καλύπτοντας όλους τους τομείς.(53) Ο Χάρης Καμπουρίδης το 2004, επιμελείται έναν άτλαντα της νεοελληνικής τέχνης σε δύο τόμους, όπου στον πρώτο αναφέρεται σε Έλληνες καλλιτέχνες από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα και στον δεύτερο στους «διεθνείς» όπως τους αποκαλεί.(54) Με τη μορφή ενός καταλόγου της ελληνικής γλυπτικής, κυκλοφόρησε το 2006 το βιβλίο, Εθνική Γλυπτοθήκη. Μόνιμη Συλλογή, παρουσιάζοντας τις βασικές τάσεις της νεοελληνικής γλυπτικής και το έργο σημαντικών εκπροσώπων της.(55) Ο χώρος της ιστορίας της νεοελληνικής γλυπτικής συμπληρώνεται από πιο πρόσφατες μελέτες κοινωνιολογικού περιεχομένου όπως εκείνη της Βίκης Καραΐσκου το 2011, με το βιβλίο Ματιές και αναγνώσεις της νεοελληνικής γλυπτικής, όπου παρουσιάζονται οι βασικές τάσεις της νεοελληνικής γλυπτικής ανά περίοδο, σε σύνδεση με το ευρύτερο κοινωνικό, ιστορικό, πολιτισμικό πλαίσιο(56). Τις τελευταίες δεκαετίες το ενδιαφέρον για την ιστορία των εικαστικών τεχνών στην Ελλάδα αυξάνει, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι μελέτες, οι μονογραφίες, τα λευκώματα σε προσεγμένες υψηλής ποιότητας εικονογράφησης εκδόσεις. Παράλληλα οργανώνονται συνέδρια που αφορούν την νεοελληνική τέχνη και την ιστορία της με το πρώτο να λαμβάνει χώρα το 2003(57), ενώ στη συνέχεια οι ομιλίες των συμμετεχόντων εκδίδονται, προκειμένου να είναι προσβάσιμες στο ειδικό και το ευρύτερο κοινό. Σήμερα πλέον, πραγματοποιούνται συνεχώς εκθέσεις έργων καλλιτεχνών, επανεκθέσεις των έργων τους, που τυπώνονται σε προσεγμένες, τεκμηριωμένες εκδόσεις εκφράζοντας τον ορίζοντα προσδοκίας της σύγχρονης νεοελληνικής τέχνης και πραγματικότητας. Μέσα από όλη αυτή την προσπάθεια, που οι ρίζες της πρέπει να αναχθούν στον 19ο αιώνα με την εξέλιξη των εικαστικών τεχνών και την εικαστική αφύπνιση του κοινού, διαμορφώνεται και η ιστοριογραφία της νεοελληνικής τέχνης που παρακολουθεί την καλλιτεχνική δραστηριότητα, συμπορευόμενη πάντα με την τεχνοκριτική στην Ελλάδα. email: steiakakisval@hotmail.com Σημειώσεις 1. Δε Βιάζης, Σπυρίδων. «Η γλυπτική εν Ελλάδι. Οι πρώτοι γλύπται. Η πρώτη Σχολή των Ωραίων Τεχνών», περ. Πινακοθήκη, τόμος 1, 1901-1902, σ. 150-152. Δε Βιάζης, Σπυρίδων. «Η γραφική εν Ελλάδι», περ. Πινακοθήκη, τόμος 2, 1902-1903. 2. Γιαννόπουλος, Περικλής. «Η σύγχρονος ζωγραφική», εφ. Ακρόπολις, Δεκέμβριος 1902. Γιαννόπουλος, Π. «Προς τους καλλιτέχνες μας», εφ. Ανατολή, Φεβρουάριος 1903. Γιαννόπουλος, Περικλής. «Προς την Ελληνικήν Αναγέννησιν», εφ. Ακρόπολις, Μάρτιος 1903. Γιαννόπουλος, Περικλής. «Η ελληνική γραμμή», εφ. Ανατολή, Μάρτιος 1903. Γιαννόπουλος, Περικλής. «Το ελληνικόν χρώμα», εφ. Άστυ, Σεπτέμβριος 1904. 3. Ζήσιος, Κωνσταντίνος. Ιστορία των Καλών Τεχνών, Αθήνα, Φιλεκπαιδευτική Εταιρία, 1910. 4. Καλογερόπουλος, Δημήτρης. Μεταβυζαντινή και Νεοελληνική Τέχνη, Αθήνα, «Αθηνά», 1926. 5. Πανανγιωτόπουλος, Ιωάννης Μιχαήλ. Γενική Ιστορία της Τεχνης, Αθήνα, Ζηκάκης, 1927. 6. Γιοφύλλης, Φώτος. «Η ελληνική ζωγραφική από το 1830 ως το 1930», περ. Πρωτοπορία, τχ. 4, Απρίλιος 1930. Καψαμπέλης, Γιάννης. «Νεοελληνική αρχιτεκτονική (1830-1930)», περ. Πρωτοπορία, τχ. 5, Μάιος 1930. Δρίβας, Αναστάσιος. «Η γλυπτική στα εκατό χρόνια (1830-1930)», περ. Πρωτοπορία, τχ. 5, Μάιος 1930. 7. Σισιλιάνος, Δημήτρης. Έλληνες Αγιογράφοι μετά την Άλωσιν, Αθήνα, χ.ε. 1935. 8. Προκοπίου, Άγγελος. Νεοελληνική τέχνη, Αθήνα, Μέλισσα, 1936. 9. Πρεβελάκης, Παντελής. «The Art of Modern Greece», περ. Studio, Απρίλιος 1938, σ. 175-190. 10. Καλλονάς, Δημήτριος. Σύγχρονοι Έλληνες ζωγράφοι και γλύπτες, Πρόλογος Σωτήρης Σκίπης, Αθήνα, 1943 (1944). 11. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Νίκος. «La peinture en Gréce», περ. Cahiers du Sud, 1948, σ. 184-194. 12. Κόκκινος, Δημήτρης. «Η νεοελληνική τέχνη», περ. Ελληνική Δημιουργία, τόμος Α΄, 1948, σ. 18-22, 76-80, 172-174. 13. Σπητέρης, Τώνης. «Bréve introduction à la peinture qrecque moderne», περ. Revue d’ Athènes, Σεπτέμβριος 1951, σ. 58-61. 14. Σπητέρης, Τώνης. «Η ελληνική τέχνη», περ. Νέα Εστία, τχ. 683, Χριστούγεννα 1955, σ. 435-457. 15. Ξυγγόπουλος, Ανδρέας. Σχεδίασμα ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την Άλωση, Αθήναι, Αρχαιολογική Εταιρεία, 1957 16. Φραντζισκάκης, Ερρίκος. Έλληνες Ζωγράφοι του 19ου αιώνος, Αθήνα, χ.ε., 1957. 17. Spitéris, Tonis. Introduction à la peinture néohellénique, Αθήνα, χ.ε., 1962. 18. Γιοφύλλης, Φώτος. Ιστορία της νεοελληνικής τέχνης (ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και διακοσμητικής) 1821-1941, τόμος Α΄ - Β΄, Αθήνα, Το ελληνικό βιβλίο, 1962. 19. Σώχος, Αντώνης. Σύγχρονος ελληνική γλυπτική, Αθήνα, Εκδόσεις Ερίννη, 2004β (α΄ έκδοση: 1964). 20. Προκοπίου, Άγγελος. Ιστορία της τέχνης 1750-1950, τόμος Α΄, Β΄, Γ΄ Αθήνα, Μ. Πεχλιβανίδης, 1967. 21. Ευαγγελίδης, Δημήτριος Ε. Η ελληνική τέχνη, επιμέλεια Α. Α. Θεοδώρου, Αθήνα, χ.ε., 1969. 22. Καλλιγάς, Μαρίνος. (επιμέλεια), Σύγχρονη ελληνική τέχνη. Ζωγράφοι, γλύπτες, χαράκτες, Εισαγωγή Νίκος Ζίας, Αθήνα, Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο Ώρα, Νοέμβριος 1970. 23. Χατζηδάκης, Μανόλης. «Η μεταβυζαντινή τέχνη (1403-1700) και η ακτινοβολία της», στο Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Βυζαντινός ελληνισμός – Μεσοβυζαντινοί χρόνοι (1071-1204) – Υστεροβυζαντινοί χρόνοι (1204-1453), τόμος Ι΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1974, σ. 410-437. Χατζηδάκης, Μανώλης. «Η τέχνη (1669-1821)», στο Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Ο ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία (περίοδος 1669-1821), τόμος ΙΑ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 244-273. Καλλιγάς, Μαρίνος. «Ζωγραφική – Γλυπτική – Χαρακτική (1833-1881)», στο Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Νεώτερος ελληνισμός. Από το 1833 ως το 1881, τόμος ΙΓ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 529-543. Καλλιγάς, Μαρίνος. «Νεοελληνική τέχνη (1881-1812)», στο Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Νεώτερος ελληνισμός. Από το 1881 ως το 1913, τόμος ΙΔ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 426-438. Σπητέρης, Τώνης. «Η νεοελληνική τέχνη από το 1913 ως το 1941», στο Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Νεώτερος ελληνισμός. Από το 1913 ως το 1941, τόμος ΙΕ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1978, σ. 504-514. Κωτίδης, Αντώνης. «Η μεταπολεμική νεοελληνική τέχνη», στο Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ι. (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Σύγχρονος ελληνισμός. Από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, τόμος ΙΣΤ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2000, σ. 571-585. 24. Ιωάννου, Ανδρέας. Η Ελληνική Ζωγραφική. 19ος αιώνας, Αθήνα, «Μέλισσα», 1974. 25. Λυδάκης, Στέλιος – Καρακατσάνη, Αγάπη – Αθανάσογλου, Νίνα. Οι Έλληνες Ζωγράφοι, τόμος 1-5, Αθήνα, «Μέλισσα», 1974-1981. 26. Σπητέρης, Τώνης. Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967, τόμος α΄, β΄, γ, Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, τόμος α΄-β΄-γ΄, 1979. 27. Ηλιάδης, Κώστας. Ο κόσμος της τέχνης στο μεσοπόλεμο, Αθήνα, Πελασγός, 1978. 28. Καλλιγάς, Μαρίνος. Νεοελληνική τέχνη, επιμέλεια Α. Τάσσου, Αθήνα, Τράπεζα Πίστεως, 1980. 29. Χρήστου, Χρύσανθος. Η Ελληνική Ζωγραφική 1832-1922, Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1981. 30. Παπαστάμος, Δημήτρης. Ζωγραφική 1930-40. Καλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη δεκαετία, Αθήνα, έκδοση ασφαλιστικής εταιρίας Αστήρ, 1981. 31. Λυδάκης, Στέλιος. Μια πολύτιμη γλυπτοθήκη. Το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Πρόλογος Έφης Π. Μιχελή, Αθήνα, Ίδρυμα Αισθητικής Μιχελή, 1981. 32. Ξύδης, Αλέξανδρος. Προτάσεις για την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης, Α και Β τόμος, Αθήνα, Ολκός, 1976. 33. Χρήστου, Χρύσανθος–Κουμβακάλη-Αναστασιάδη, Μυρτώ. Νεοελληνική γλυπτική 1800-1940, Αθήνα, Έκδοση Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, 1982. 34. Χρήστου, Χρύσανθος. Σύντομη Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Κυπριακής Τέχνης, Λευκωσία, Μορφωτική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας της Κύπρου, 1983. 35. Σπητέρης, Τώνης. Η τέχνη στην Ελλάδα μετά το 1945, Αθήνα, Εκδόσεις Οδυσσέας, 1983. 36. Στεφανίδης, Μάνος Σ. Εισαγωγή στην ελληνική γλυπτική από την αρχαιότητα ως σήμερα, Αθήνα, Εκδόσεις Φιλιππότη, 1984. 37. Παπαστράτου, Ντόρη. Χάρτινες Εικόνες . Ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά 1665-1899, τόμος 1-2, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαστράτος, 1986. 38. Χατζηδάκης, Μανόλης. Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), τόμος 1, Αθήνα Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, 1987. 39. Χρήστου, Χρύσανθος. Νεοελληνική Χαρακτική, Αθήνα, Ιονική Τράπεζα, 1989. 40. Μπαρούτας, Κώστας. Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα, Αθήνα, Σμίλη, 1990. 41. Μισιρλή, Νέλλη. Ελληνική ζωγραφική 18ος–19ος αιώνας, Αθήνα, Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 1993. 42. Κωτίδης, Αντώνης. Μοντερνισμός και «παράδοση» στην ελληνική τέχνη του μεσοπολέμου, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1993. 43. Παυλόπουλος, Δημήτρης. Χαρακτική – Γραφικές Τέχνες. Ιστορία – Τεχνικές, Μέθοδοι, Αθήνα, Εταιρεία Εικαστικών Τεχνών «Α. Τάσσος», 1995. 44. Ζώρα, Πόπη. Ελληνική τέχνη. Λαϊκή τέχνη, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. Κωτίδης, Αντώνης. Ελληνική τέχνη. Ζωγραφική 19ου αιώνα, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. Μυκονιάτης, Ηλίας. Ελληνική τέχνη. Νεοελληνική γλυπτική, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. Χρήστου, Χρύσανθος. Ελληνική τέχνη. Ζωγραφική 20ου αιώνα, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. Χρήστου, Χρύσανθος. Ελληνική τέχνη. Νεοελληνική χαρακτική, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. 45. Γαρίδης, Μίλτος. Διακοσμητική ζωγραφική. Βαλκάνια – Μικρασία 18ος –19ος αιώνας, Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», 1996. 46. Σταύρακας, Βησσαρίων. (επιμέλεια). Ζωγράφοι της γενιάς του ’30, τόμος Η΄, από τη σειρά Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, Αθήνα, Η Καθημερινή, 1996. 47. Παυλόπουλος, Δημήτρης. Ζητήματα νεοελληνικής γλυπτικής, Αθήνα, Αστήρ, 1998. 48. Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα. (επιστημονική επιμέλεια–εισαγωγικά κείμενα ενοτήτων). Εθνική Πινακοθήκη 100 χρόνια. Τέσσερις αιώνες ελληνικής ζωγραφικής από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύματος Ευριπίδη Κουτλίδη, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, 2001 (α΄ έκδοση: Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Δεκέμβριος 1999). 49. Παπανικολάου, Μιλτιάδης Μ. Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. Ζωγραφική και γλυπτική του 20ού αιώνα, τόμος 1, Αθήνα Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 1999. Παπανικολάου, Μιλτιάδης. Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. 18ος και 19ος αιώνας, τόμος 2, Αθήνα Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 2002. 50. Κομίνη-Διαλέτη, Δώρα. (συντονισμός έκδοσης), Ματθιόπουλος, Ευγένιος. (επιστημονική επιμέλεια). Λεξικό Ελλήνων καλλιτεχνών. Ζωγράφοι-Γλύπτες-Χαράκτες, 16ος-20ός αιώνας, τόμοι 1-4, Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», 2000. 51. Παυλόπουλος, Δημήτρης. (επιμέλεια). Νεοελληνική τέχνη, τόμος ΝΑ΄, από τη σειρά Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, Αθήνα, Η Καθημερινή, 2002. 52. Δρακοπούλου, Ευγενία. «Αρχιτεκτονική – Ζωγραφική. Η θρησκευτική και η κοσμική τέχνη (1770-1821)», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Η Οθωμανική κυριαρχία, 1770-1821. Διαφωτισμός – Ιστορία της Παιδείας – Θεσμοί και Δίκαιο, τόμος 2ος, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 239-264. Κούρια, Αφροδίτη. «Η ελληνική επανάσταση. Η μαρτυρία της τέχνης», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1832. Ο αγώνας της Ανεξαρτησίας και η ίδρυση του ελληνικού κράτους, τόμος 3ος, ό.π., 2003, σ. 361-370. Κούρια Αφροδίτη. «Νεοελληνική τέχνη. Μια δημιουργική πορεία σε ένα νεοσύστατο κράτος», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Το Ελληνικό κράτος, 1833-1871. Η εθνική εστία και ο Ελληνισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμος 4ος, ό.π., 2003, σ. 245-262. Κούρια, Αφροδίτη. «Η τέχνη 1871-1909. Τα χρόνια της ωριμότητας», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Τα χρόνια της σταθερότητας, 1871-1909. Η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του Ελληνισμού, τόμος 5ος, ό.π., 2003, σ. 247-258. Γεωργιάδου-Κούντουρα, Ευθυμία. «Ελληνική τέχνη 1909-1922», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Η Εθνική ολοκλήρωση, 1909-1922. Από το κίνημα στο Γουδί ως τη Μικρασιατική Καταστροφή, τόμος 6ος, Αθήνα, ό.π., 2003, σ. 225-242. Γεωργιάδου-Κούντουρα, Ευθυμία. «Ελληνική τέχνη 1922-1940», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Ο Μεσοπόλεμος, 1922-1940. Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, τόμος 7ος, ό.π., 2003, σ. 301-322. Χριστοφόγλου, Μάρθα. «Εικαστικές τέχνες 1940-1949», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Η Εμπόλεμη Ελλάδα, 1940-1949. Αλβανικό Έπος – Κατοχή – Εμφύλιος, τόμος 8ος, ό.π., 2003, σ. 321-330. Χριστοφόγλου, Μάρθα. «Η μεταπολεμική τέχνη 1949-1974», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Νικητές και Ηττημένοι, 1949-1974. Νέοι ελληνικοί προσανατολισμοί: ανασυγκρότηση και ανάπτυξη, τόμος 9ος, ό.π., 2003, σ. 275-290. Χριστοφόγλου, Μάρθα. «Οι εικαστικές τέχνες 1974-2000», στο Παναγιωτόπουλος, Βασίλης (επιμέλεια έκδοσης). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1700-2000. Η Ελλάδα της ομαλότητας, 1974-2000. Δημοκρατικές κατακτήσεις. Οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική σταθερότητα, τόμος 10ος, ό.π., 2003, σ. 277-294. 53. Ματθιόπουλος, Ευγένιος. «Εικαστικές τέχνες», στο Χατζηιωσήφ, Χρήστος (επιστημονική επιμέλεια). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Οι απαρχές 1900-1922, τόμος Α΄, μέρος 2ο, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2003, σ. 311-351. Ματθιόπουλος, Ευγένιος. «Εικαστρικές τέχνες», στο Χατζηιωσήφ, Χρήστος (επιστημονική επιμέλεια). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τόμος Β΄, μέρος 2ο, ό.π., 2003, σ. 401-459. Ματθιόπουλος, Ευγένιος. «Οι εικαστικές τέχνες στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1940-1944», στο Χατζηιωσήφ, Χρήστος – Παπαστρατής, Προκόπης (επιστημονική επιμέλεια). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ παγκόσμιος πόλεμος. Κατοχή. Αντίσταση 1940-1945, τόμος Γ΄, μέρος 2ο, ό.π., 2007, σ. 263-301. 54. Καμπουρίδης, Χάρης (επιμέλεια). Άτλας της νεοελληνικής τέχνης. Από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα. Πορεία – Σταθμοί – Τεχνοτροπίες – Πρωταγωνιστές, Αθήνα, Εταιρεία Εικαστικών Μελετών, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, (2004;). Καμπουρίδης, Χάρης (επιμέλεια). Άτλας της νεοελληνικής τέχνης. Οι διεθνείς, Αθήνα, Εταιρεία Εικαστικών Μελετών, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, (2004;). 55. Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα – Γιαννουδάκη, Τώνια (επιμέλεια). Εθνική Γλυπτοθήκη. Μόνιμη Συλλογή, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, 2006. 56. Καραΐσκου, Βίκη. Ματιές και αναγνώσεις της νεοελληνικής γλυπτικής, Αθήνα, Gutenberg – Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, 2011. 57. Ματθιόπουλος, Ευγένιος – Χατζηνικολάου, Νίκος (επιμέλεια). Η Ιστορία της Τέχνης στην Ελλάδα. Α΄ Συνέδριο Ιστορίας της Τέχνης. 6-8 Οκτωβρίου 2000 - Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης - Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ιδρυτική Δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής, 2003. Δασκαλοθανάσης, Νίκος (επιμέλεια). Β΄ Συνέδριο Ιστορίας της Τέχνης. Προσεγγίσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας από την Αναγέννηση έως τις μέρες μας. 25-27 Νοεμβρίου 2005 – Α.Σ.Κ.Τ. Αθήνα, Πρόλογος Νίκη Λοϊζίδη, Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη, 2008. Ιωαννίδου, Μάρθα (επιμέλεια). Η τέχνη του 20ού αιώνα. Ιστορία, Θεωρία. Εμπειρία. Γ΄ Συνέδριο Ιστορίας της Τέχνης 2-4/11/2007: στη μνήμη του Γιώργου Σίμου Μιχελή, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη, Τομέας Ιστορίας της Τέχνης, 2009.