ΚΡΙΤΙΚΕΣ / ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ ΣΤΕΙΑΚΑΚΗΣ Ιστορικός της Τέχνης Η τεχνοκριτική στην Ελλάδα. Η εικαστική κριτική μέσα από τις καλλιτεχνικές στήλες του περιοδικού και ημερήσιου τύπου Η ιστορία της τεχνοκριτικής αποτελεί, αναπόσπαστο ερευνητικό πεδίο της ιστορίας της τέχνης, καθώς χωρίς τη μελέτη της υποδοχής των έργων τέχνης και της πρόσληψης των ποικίλων εικαστικών κινημάτων και τεχνοτροπικών αναζητήσεων, δεν είναι εφικτή και ολοκληρωμένη η ερμηνεία των μορφολογικών μετεξελίξεων και η κατανόηση των συσχετίσεών τους με την ιδεολογική και κοινωνική πραγματικότητα στο σύνολό της. Η τεχνοκριτική, είναι ένας από τους άμεσους τρόπους με τους οποίους οι ιδεολογίες διαπερνούν το πεδίο της τέχνης. Πρόκειται για ένα είδος σύνθετου λόγου, που προσπαθεί να αποτιμήσει τα έργα τέχνης με τη βοήθεια της τέχνης, της αισθητικής, αλλά και της φιλοσοφίας, της επιστήμης, της πολιτικής και των εκάστοτε υπαρχουσών ιδεολογιών(1). Οι τεχνοκρίτες, είναι εκείνοι που γνωστοποιούν αρχικά την εμφάνιση του έργου τέχνης στο κοινό και μέσα από τα σχόλια, τις ερμηνείες και τις κριτικές τους, έρχονται να μυήσουν το κοινό. Οι τεχνοκρίτες, λοιπόν, αποτελούν μια αξιοσημείωτη δύναμη, καθώς ρυθμίζουν και διαμορφώνουν τις σχέσεις όλων εκείνων όσων εμπλέκονται στο πεδίο της καλλιτεχνικής παραγωγής. Η τεχνοκριτική καθιερώνεται ως μόνιμη στήλη στις σελίδες των ελληνικών εφημερίδων και περιοδικών την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, αν και ήδη από τη δεκαετία του 1840 κάνουν δειλά την εμφάνισή τους λίγα ανυπόγραφα αρχικά κείμενα με σχόλια γύρω από καλλιτεχνικές δημιουργίες. Την ίδια περίοδο σημειώνονται και οι πρώτες σοβαρές προσπάθειες στο χώρο της κριτικής, όπως αυτές των Γρηγορίου Παπαδόπουλου και Γεράσιμου Μαυρογιάννη. Ταυτόχρονα, παρατηρούνται και κείμενα που μαρτυρούν συντάκτες με εξειδικευμένες γνώσεις και ενημέρωση γύρω από τα εικαστικά, ενώ δε σπανίζουν και οι μεταφράσεις τεχνοκριτικών κειμένων δημοσιευμένων σε ξενόγλωσσα έντυπα, που ασχολούνται με Έλληνες δημιουργούς, οι οποίοι δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό. Από τα τέλη, λοιπόν, του 19ου αιώνα, ο τεχνοκριτικός λόγος στα ελληνικά πλαίσια, αποκτά σταδιακά σταθερή θέση στις στήλες του ημερήσιου τύπου και των λογοτεχνικών και πολιτιστικού περιεχομένου περιοδικών, παρακολουθώντας και σχολιάζοντας τη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή και εκθεσιακή δράση. Ο αριθμός αυτών που ασχολούνται με τη τεχνοκριτική ολοένα και αυξάνει, με αποτέλεσμα πολλοί να κάνουν λόγο για ένα «φαινόμενο» που παίρνει διαστάσεις «μόδας»(2). Η πλειονότητα των κριτικών στα τέλη του 19ου αιώνα έχουν τη μορφή ευσυνείδητου καλλιτεχνικού ρεπορτάζ, εμμένοντας σε μια περιγραφική δημοσιογραφική προσέγγιση της τέχνης, όπου συχνά κυριαρχεί ένα λογοτεχνίζον ύφος φορτωμένο με καλολογικά στοιχεία, ενώ δε σπανίζουν οι εμπάθειες και οι προτιμήσεις προς συγκεκριμένους δημιουργούς. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της κριτικής της εποχής είναι η παράθεση καλλιτεχνών, ευρωπαϊκών κινημάτων-σχολών, η χρήση ξένων όρων κ.α.. Όσον αφορά τους τεχνοκρίτες του Μεσοπολέμου, παρατηρούμε ότι προέρχονται κυρίως από το χώρο της λογοτεχνίας, ενώ ταυτόχρονα είναι έκδηλος ο γαλλοκεντρικός προσανατολισμός τους, που επιβάλλεται και εξηγείται από τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής. Μετά το 1922, εκτός από τους λογοτέχνες, δημοσιογράφους της προηγούμενης περιόδου που γράφουν περιστασιακά τεχνοκριτικές με χαρακτηριστικές περιπτώσεις όπως εκείνες των Κωστή Παλαμά, Φώτου Πολίτη, Καλογερόπουλου, Γεράσιμου Βώκου, Νιρβάνα, Λάμπρου Αστέρη (Δημήτριου Καραχάλιου), κάνουν την εμφάνισή τους δύο γενιές λογοτεχνών-τεχνοκριτών τη περίοδο του Μεσοπολέμου. Ο θεωρητικός λόγος περί εικαστικών, εκφράζεται από τους Σωτήρη Σκίπη, Φώτο Γιοφύλλη, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, Κώστα Ουράνη, Βέλμο, Αναστάσιο Δρίβα, Στρατή Δούκα, Διονύσιο Κόκκινο, Κλέωνα Παράσχο, Τέλλο Άγρα, Τζούλιο Καΐμη, Ηλία Ζιώγα, Οδυσσέα Ελύτη, Παντελή Πρεβελάκη κ.α.. Παράλληλα, τεχνοκριτικά κείμενα γράφονται από δημοσιογράφους με λογοτεχνικές ανησυχίες, όπως ο Κώστας Αθάνατος (Κώστας Καραμούζης), Δημήτριος Καλλονάς, Αχιλλέας Μαμάκης, Γκρέκο ή Γεώργιος Φτέρης (Γεώργιος Τσιμπιδάρος), Ι. Πάρμας (Αλέκος Δράκος), Ser (Γ. Σερούιος). Ακόμη, υπάρχουν και οι καλλιτέχνες που γράφουν περιστασιακά και που επίσης σχετίζονται με τις εξελίξεις στα δρώμενα των τεχνών στο Παρίσι, όπως οι Κωνσταντίνος Μαλέας, Τόμπρος, Σπύρος Βασιλείου, Ορέστης Κανέλλης, Άγγελος Σπάχης, Φώτης Κόντογλου, Μίμης Βιτσώρης κ.α.. Στα τέλη του Μεσοπολέμου, κάνει την εμφάνισή της και μια γενιά τεχνοκριτών με πανεπιστημιακή παιδεία αρχαιολόγου ή ιστορικού τέχνης, όπως οι Νίκος Μπέρτος, Δημήτριος Ευαγγελίδης, Χρήστος Καρούζος, Γιάννης Μηλιάδης, Μαρίνος Καλλιγάς, Μανόλης Χατζηδάκης, Άγγελος Προκοπίου, Πρεβελάκης που με τις κριτικές τους διεκδικούν το μέχρι τότε, κατοχυρωμένο από τους λογοτέχνες και δημοσιογράφους, πεδίο της τεχνοκριτικής. Εκτός από τη συντηρητική τάση που συνεχίζει να εκφράζεται μέσα από τα κείμενα του Ζαχαρία Παπαντωνίου, η γραφή του οποίου αποτέλεσε πρότυπο με το κομψό του ύφος για ένα μεγάλο μέρος τεχνοκριτών, είναι έκδηλη η προτίμηση των τεχνοκριτών προς το νεωτερικό, θεωρώντας καλλιτεχνική αρετή κάθε τι που προερχόταν από το Παρίσι. Το μόνο πρόβλημα των τεχνοκριτών της περιόδου, μπορεί να εντοπισθεί στη μονομερή τους καλλιτεχνική ενημέρωση, καθώς όντας επικεντρωμένοι στις εξελίξεις που λάμβαναν χώρα στο Παρίσι, αγνοούσαν οτιδήποτε συνέβαινε στις άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, με αποτέλεσμα πολλά κινήματα να διαφεύγουν της προσοχής τους και ως εκ τούτου να μην ενημερώνουν επαρκώς το κοινό τους, προσφέροντας εναλλακτικά ερεθίσματα στη καλλιτεχνική ζωή της Αθήνας(5). Ο γαλλοκεντρισμός των Ελλήνων τεχνοκριτών είναι το στοιχείο που κυριαρχεί και στη μεταπολεμική περίοδο κατά την οποία ο θεωρητικός λόγος περί των εικαστικών εκφράζεται από μια γενιά ανθρώπων με πανεπιστημιακή παιδεία, όπως οι Μαρίνος Καλλιγάς, Χατζηδάκης, Γιάννης Μηλιάδης, Μανόλης Ανδρόνικος, Ευάγγελος Παπανούτσος, Γιώργος Μουρέλος, Χρήστος και Σέμνη Καρούζου, Δημήτρης Ευαγγελίδης, Τώνης Σπητέρης, Χρύσανθος Χρήστου, Μαρία Αναγνωστοπούλου, Αλέξανδρος Ξύδης, Ευρυπίδης Φουντουκίδης, που το 1950 συγκρότησαν στο Παρίσι το «Ελληνικό Τμήμα της Association Internationale des Critiques d’Art - AICA», με εκπρόσωπο τον Ελύτη. Με πρωτοβουλία των παραπάνω αλλά και των Κωνσταντίνου Πάγκαλου, Παναγιώτη Μιχελή, Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Δημήτρη Πικιώνη, Γιώργου Πολίτη, Αγγελική Χατζημιχάλη, Ευγενίας Χατζηδάκη, Σπύρου Βασιλείου, Νικολάου Γιαλούρη, Γιώργου και Ελένης Βακαλό, Ζερμαίν Φονσό ιδρύθηκε, η «Εταιρεία Ελλήνων Τεχνοκριτκών», η οποία από το 1981 υπάγεται στην AICA. Μέλη της ήταν οι Βεατρίκη Σπηλιάδη, Έφη Φερεντίνου, Ελένη Βαροπούλου, Σοφία Καζάζη, Γιώργος Πετρής, Μαρία Κοτζαμάνη, Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Νέλη Μισιρλή, Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρόγκαν, αλλά και καλλιτέχνες, όπως οι Δημήτρης Αληθεινός, Αχιλλέας Απέργης, Δανιήλ (Δανιήλ Παναγόπουλος), Νίκος Ζουμπούλης, Τίτσα Γραικού, Μαρία Καραβέλα, Στάθης Λογοθέτης, Γιάννης Μπουτέας, Γιώργος Νικολαΐδης, Ρένα Παπασπύρου, Νίκος Παραλής, Άρης Προδρομίδης, Ασπασία Στασινοπούλου, και Γιώργος Τούγιας, οι οποίοι ήταν εκείνοι που έγραφαν στις εικαστικές στήλες της εποχής. Την ίδια περίοδο, ο Προκοπίου είχε ιδρύσει μαζί με παλαιότερους τεχνοκρίτες, όπως τον Σπύρο Παναγιωτόπουλο, ένα σωματείο τεχνοκριτών αθηναϊκών εφημερίδων και περιοδικών, στο οποίο εντάχθηκαν ο Νίκος Αλεξίου, ο Γιάννης Μαρουδής, ο Βάσος Κουντουρίδης κ.α.. Ο Σπητέρης από αντιπερισπασμό στην ΕΕΤ ίδρυσε τη δεκαετία του ’80, την «Ένωση Ελλήνων Κριτικών και Ιστορικών της Τέχνης (ΕΕΚΙΤ)», όπου ενσωματώνονται παλιοί και νέοι τεχνοκρίτες και ιστορικοί της τέχνης και η οποία παύει να υπάρχει μετά το θάνατό του Σπητέρη (1986), με κάποια από τα μέλη της να γίνονται δεκτά στην ΕΕΤ(6). Στα χρόνια της ανασυγκρότησης της ελληνικής κοινωνίας από τον πόλεμο, η τέχνη εύλογα είχε έλθει σε δευτερεύουσα θέση και η δεκαετία του ’50 ήταν μια περίοδος ανάρρωσης από τα δεινά του παρελθόντος, αλλά ταυτόχρονα και μια φάση αναμονής της επόμενης δεκαετίας που θεωρήθηκε «πρόκληση». Εντούτοις, οι παλαιότεροι καλλιτέχνες της γενιάς του ’30 τώρα καθιερώνονται, οι νεώτεροι διαμορφώνονται, συνεχίζουν τις αναζητήσεις τους και μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο λόγος περί τέχνης, καταλαμβάνει συνεχώς περισσότερο χώρο στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο. Κατά τη δεκαετία του ’60, μετά την τραυματική περιπέτεια του εμφυλίου, οι ευρωπαϊκές εξελίξεις στο χώρο των τεχνών, ήταν δύσκολο να γίνουν αμέσως αποδεκτές και κατανοητές από το ελληνικό κοινό στην Ελλάδα. Τον ενημερωτικό ρόλο, ανέλαβαν να παίξουν τα ξένα ινστιτούτα στην Αθήνα, όπως το Ινστιτούτο Γκαίτε που έδωσε δείγματα γερμανικής τέχνης, η Ελληνοαμερικανική Ένωση που παρουσίασε αμερικανική τέχνη στο Ζάππειο το 1962, ενώ παράλληλη δράση είχε και το Γαλλικό Ινστιτούτο, αλλά και το Βρετανικό Συμβούλιο. Σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση της εγχώριας παραγωγής για τις εξελίξεις των Ελλήνων που δραστηριοποιούνταν στο εξωτερικό, έπαιξε η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, αλλά και η ενυπάρχουσα μορφωμένη γενιά τεχνοκριτών που έγραφε στις στήλες των εφημερίδων και των περιοδικών της εποχής. Έκτοτε και μέχρι σήμερα, ο θεωρητικός και εικαστικός λόγος που εμφανίζεται μέσα από τις στήλες του ημερήσιου και περιοδικού τύπου, γράφεται από πανεπιστημιακούς, ιστορικούς της τέχνης, καλλιτέχνες και φυσικά δημοσιογράφους. Σημαντικό ρόλο στη πνευματική ζωή κάθε τόπου παίζουν τα περιοδικά, που μέσα από τις στήλες τους αποδίδουν την εποχή, τις αναζητήσεις και τα πνευματικά της ενδιαφέροντα. Σε σύγκριση με τα φιλολογικά και ποικίλης ύλης περιοδικά, τα εικαστικά είναι σπάνια(7). Ξεχωρίζουν τα φιλελεύθερα Παναθήναια (1900-1915) του Κίμωνα Μιχαηλίδη και του Γεωργίου Βλάχου και η συντηρητική και μακροβιότερη όλων των περιοδικών Πινακοθήκη (1901-1926) του λογοτέχνη Δημητρίου Καλογερόπουλου που εκδιδόταν στη καθαρεύουσα στο πλαίσιο ενός ψευδοκλασικιστικού κλίματος σαν όργανο της «Εταιρείας Φιλοτέχνων». Στα αμιγώς καλλιτεχνικά περιοδικά πρέπει να συμπεριλάβουμε και το βραχύβιο, πρωτοποριακών τάσεων περιοδικό Ο Καλλιτέχνης (1910-1912) του ζωγράφου Γεράσιμου Βώκου. Το 1924 ο Κόντογλου, βγάζει τη Φιλική Εταιρεία και το 1926 οι Κώστας Αθανασάκης, Αρ. Βακιαρέλης, Τάκης Οικονομάκης, Κ. Γκέσκο, Γ. Κοσμαδόπουλος κ.α. το Φιλότεχνο (1926-1927), όργανο των φιλοτέχνων του Βόλου που ιδρύεται το 1923 ως μετεξέλιξη του παλαιότερου σωματείου «Σύλλογος Ερασιτεχνών Βόλου» (1916). Το 1927 ο ηθοποιός, συγγραφέας και ζωγράφος, Νίκος Βέλμος κυκλοφορεί το εξτρεμιστικό Φραγγέλιο (1927-1929). Την ίδια χρονιά κάνει την εμφάνισή της η Νέα Εστία (1927-έως σήμερα) του Κωνσταντίνου Σαραντόπουλου Το 1929, ο Φώτος Γιοφύλλης βγάζει το περιοδικό Πρωτοπορία (1929-1931), το 1931 κάνουν την εμφάνισή τους οι Νέοι Πρωτοπόροι και τον επόμενο χρόνο το πρωτοποριακό και δημοτικιστικό περιοδικό που τάχθηκε υπέρ των μοντέρνων τάσεων στην τέχνη, 20ός Αιώνας (1933-1934) του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Τον Οκτώβριο του 1935 ο Στρατής Δούκας μαζί με τους Δημήτρη Πικιώνη, Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Σπύρο Παπαλουκά και Σωκράτη Καραντινό ιδρύει το τολμηρό στη μορφή, Το 3ο Μάτι (1935-1937). Το 1939, κυκλοφορεί ο Κοχλίας της Θεσσαλονίκης (1936-1938) και το 1945 το αρχικά δίγλωσσο και μετά το 1946 μόνο στα ελληνικά Αγγλοελληνική Επιθεώρηση (1945-1952) και το Τετράδιο (1945-1947) όργανο των σουρεαλιστών δημιουργών, από τους Α. Βουσβούνη, Α. Καμπά, Αλέξανδρο Ξύδη και Αλέκο Σολομό. Το 1947 κυκλοφορούν οι Νέοι Καλλιτέχνες από τους σπουδαστές και απόφοιτους της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών για θέματα πλαστικών τεχνών. Την ίδια χρονιά βγαίνει και το μηνιαίο λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό περιοδικό του Κώστα Δαρρίγου και Κώστα Μεραναίου, Ο Αιώνας μας (1947-1950). Το 1948 εμφανίζεται η Ελληνική Δημιουργία (1948-1954) του ακαδημαϊκού Σπύρου Μελά, ενώ το 1954 η Επιθεώρηση Τέχνης (1954-1967) του Νίκου Σιαπκίδη και Κώστα Κουλουφάκου. Το μακροβιότερο εικαστικό περιοδικό με τίτλο που ενέχει συμβολικών νοημάτων όπως η λογική και η ευθυκρισία, είναι ο Ζυγός (1955-1983, με μια διακοπή κατά την περίοδο 1967-1973) του δημοσιογράφου Φραντζή Φραντζισκάκη. Αυστηρό στις κρίσεις του, γρήγορα εδραιώνει τις απόψεις του, επιβάλλει καλλιτέχνες και κερδίζει το κοινό. Όργανο της Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας που είχε ιδρυθεί το 1951 στη Θεσσαλονίκη είναι το περιοδικό Τέχνη (1956-1967) με συντάκτες τους Πάνο Θασίτη, Δημήτρη Μαρωνίτη, Νίκο Νικονάνο, Λίνο Πολίτη και Σωτήρη Ζερβόπουλο. Το 1956 βγαίνει, επίσης, η Αρχιτεκτονική Τέχνη και Διακόσμηση (1956-1965) του αρχιτέκτονα Αντώνη Κιτσίκη και την ίδια περίοδο η τριμηνιαία επιθεώρηση του Γιάννη Γιολδέση, Καινούργια Εποχή (1956-1965, 1976-1986). Τον Απρίλιο του 1959 κυκλοφορεί το διμηνιαίο περιοδικό πρωτοποριακής ποίησης και τέχνης, Κούρος του Νίκου Σκουτέρη και του ζωγράφου Λεωνίδα Χρηστάκη. Το 1962, ο καθηγητής Γενικής Ιστορίας της Τέχνης στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και τακτικός τεχνοκρίτης της Καθημερινής, Άγγελος Προκοπίου, εκδίδει τις Νέες Μορφές, ενώ το Χρονικό του Καλλιτεχνικού Πνευματικού Κέντρου «Ώρα» του ζωγράφου Ασαντούρ Μπαχαριάν παρακολουθεί λεπτομερώς την ελληνική εικαστική κίνηση σε ετήσια βάση από το 1970 έως το 1991, όπως και το περιοδικό Θέματα Χώρου και Τεχνών του Ορέστη Δουμάνη και τα Εικαστικά (1982-1986) του Αντώνη Μπουλούτζα. Εκτός από τα αμιγώς καλλιτεχνικά περιοδικά, κείμενα για έργα τέχνης και δημιουργούς συναντάμε το Παρνασσό (1887-1895, από το 1896 έως το 1939 αντικαθίσταται από την Επετηρίδα), την Ελλάς, το Παρθενώνα, το Παντογνώστη, την Εικονογραφημένη Ελλάς, τον Ανεξάρτητο και τα Ελληνικά Φύλλα. Αντίστοιχα κείμενα εμφανίζονται στην Ελληνική Επιθεώρηση (1907-1926), τα Ελληνικά Γράμματα (1927-1930), τον Πολιτισμό, τα Θεσσαλικά Γράμματα, τα Νέα Γράμματα (1935-1940,1944), τη Φιλολογική Πρωτομαγιά (1943-1997), την Perspective of Greece, το Απ’ όλους και δι’ όλα, τα Παρασκήνια, τη Νεολαία, τη Ποιητική Τέχνη, τα Επίκαιρα, την Ευθύνη, τη Διαγώνιο (1958-1985), τη Βιομηχανική Επιθεώρησις, το Τραμ, την Αγορά. Ο κατάλογος συμπληρώνεται και από πιο σύγχρονα περιοδικά, όπως το Αντί (1974-έως σήμερα), το Σήμα (1975-1993), ο Ηριδανός (1975-1976), η Λέξη, η Αρχαιολογία, το Arti, το Επιλογές. Σύμμικτα λογοτεχνικά και άλλα, η Διπλή Εικόνα (1984-1987), το Ελληνικό Μάρμαρο, η Σύγχρονη Σκέψη, η Διαχρονία, ο Ταχυδρόμος, οι Εικόνες και ο Θεατής. Όσον αφορά τον ημερήσιο τύπο, τεχνοκριτικές δημοσιεύονται σε εφημερίδες που ασχολούνται αμιγώς με εικαστικά θέματα όπως η Τέχνη (1938) του ζωγράφου Ερρίκου Φραντζισκάκη και τα Νέα της Τέχνης (1993-έως σήμερα) της Άρτεμης Καρδουλάκη. Άρθρα των Παλαμά και Νιρβάνα συναντάμε στην εφημερίδα Εμπρός (1896-1969), του Παπαντωνίου στην Πατρίδα και το Ελεύθερο Βήμα, του Σπητέρη και του Χατζηδάκη στην προοδευτική Ελευθερία (1944-1967). Στην Πρωΐα και την Ακρόπολη (1881-1993) γράφει ο Διονύσιος Κόκκινος, ενώ κείμενα του Γιώργου Πετρή έχουμε στην Αυγή. Στην Καθημερινή αρθρογραφούν ο Αναστάσιος Δρίβας, ο Διονύσιος Κόκκινος και ο Προκοπίου. Στο Βήμα συναντάμε κείμενα του Μαρίνου Καλλιγά και του Χατζηδάκη, ενώ στα Νέα, της Ελένης Βακαλό. Τις στήλες των εικαστικών στο Έθνος κρατούν ο Σπύρος Παναγιωτόπουλος και ο Σπύρος Μελάς, ενώ στον Ανεξάρτητο Τύπο ο Άγγελος Δοξαράς, στην Βραδυνή ο Δημήτρης Καλλονάς και στην Απογευματική ο Κωνσταντόπουλος. Στήλες που καλύπτουν θέματα αισθητικής και τέχνης έχουμε και σε άλλες εφημερίδες ποικίλης ύλης όπως την Ελληνική Δημοκρατία (μόνο 1877), την Σκριπ (1893-1911), την Εστία (1896), το Θάρρος, την Εφημερίδα, την Αθήναι (1902), τον Ημερήσιο Τύπο, τον Ημερήσιο Κήρυκα (1906), τον Λόγο (1908), την Πολιτεία, την Πρόοδο (1929), την Νέα Ημέρα, την Εσπερινή, την Ελληνική, το Μέλλον και το Λαό (από το 1965). Κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης αρθρογραφούν συστηματικά ή όχι και στη Στοά, την Ώρα, τη Παλιγενεσία, την Εθνική Φωνή, τον Ελεύθερο Άνθρωπο, τον Εβδομαδιαίο Τύπο, τον Νέο Κόσμο, τον Λαϊκό Αγώνα, τον Ανεξάρτητο, την Ηχώ της Ελλάδος, την Εθνική Σημαία, τον Κόσμο, τον Χρόνο (1964), τα Αθηναϊκά Νέα, την Αλλαγή, τη Μεσημβρινή, την Κυριακάτικη Αυγή, την Ελευθεροτυπία (1974 έως σήμερα), τη Le Messager d’Athens (1975-αρχές δεκαετίας 1980), τον Ελληνικό Ταχυδρόμο και τον Ελεύθερο Τύπο (2004 έως σήμερα). Οι Έλληνες τεχνοκρίτες, όπως και κάθε εκφραστής του θεωρητικού-αισθητικού λόγου, μέσα από τα κείμενά τους περνούν τις πολιτικοκοινωνικές αντιλήψεις και κοσμοθεωρίες τους, καταγράφοντας τις ιδεολογικές και πολιτικές τάσεις της εποχής τους. Αντλούν θεωρητικές και επιστημονικές γνώσεις για την τέχνη από τις σύγχρονες εικαστικές αναζητήσεις, τις θεωρητικές-αισθητικές συζητήσεις στον ευρωπαϊκό χώρο και την αντίστοιχη τεχνοκριτική δημοσιογραφία, καθώς και από την ιστορία της δυτικής τέχνης. Έτσι, μέσα από τα κείμενά τους συμβάλλουν στον εξευρωπαϊσμό και τη διαμόρφωση της πολιτισμικής ταυτότητας των αναγνωστών τους, που είναι άλλωστε και τα υψηλότερα και μορφωμένα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Όσον αφορά τους τεχνοκρίτες του Μεσοπολέμου, παρατηρούμε ότι προέρχονται κυρίως από το χώρο της λογοτεχνίας, ενώ ταυτόχρονα είναι έκδηλος ο γαλλοκεντρικός προσανατολισμός τους, που επιβάλλεται και εξηγείται από τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής. Μετά το 1922, εκτός από τους λογοτέχνες, δημοσιογράφους της προηγούμενης περιόδου που γράφουν περιστασιακά τεχνοκριτικές με χαρακτηριστικές περιπτώσεις όπως εκείνες των Κωστή Παλαμά, Φώτου Πολίτη, Καλογερόπουλου, Γεράσιμου Βώκου, Νιρβάνα, Λάμπρου Αστέρη (Δημήτριου Καραχάλιου), κάνουν την εμφάνισή τους δύο γενιές λογοτεχνών-τεχνοκριτών τη περίοδο του Μεσοπολέμου. Ο θεωρητικός λόγος περί εικαστικών, εκφράζεται από τους Σωτήρη Σκίπη, Φώτο Γιοφύλλη, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλο, Κώστα Ουράνη, Βέλμο, Αναστάσιο Δρίβα, Στρατή Δούκα, Διονύσιο Κόκκινο, Κλέωνα Παράσχο, Τέλλο Άγρα, Τζούλιο Καΐμη, Ηλία Ζιώγα, Οδυσσέα Ελύτη, Παντελή Πρεβελάκη κ.α.. Παράλληλα, τεχνοκριτικά κείμενα γράφονται από δημοσιογράφους με λογοτεχνικές ανησυχίες, όπως ο Κώστας Αθάνατος (Κώστας Καραμούζης), Δημήτριος Καλλονάς, Αχιλλέας Μαμάκης, Γκρέκο ή Γεώργιος Φτέρης (Γεώργιος Τσιμπιδάρος), Ι. Πάρμας (Αλέκος Δράκος), Ser (Γ. Σερούιος). Ακόμη, υπάρχουν και οι καλλιτέχνες που γράφουν περιστασιακά και που επίσης σχετίζονται με τις εξελίξεις στα δρώμενα των τεχνών στο Παρίσι, όπως οι Κωνσταντίνος Μαλέας, Τόμπρος, Σπύρος Βασιλείου, Ορέστης Κανέλλης, Άγγελος Σπάχης, Φώτης Κόντογλου, Μίμης Βιτσώρης κ.α.. Στα τέλη του Μεσοπολέμου, κάνει την εμφάνισή της και μια γενιά τεχνοκριτών με πανεπιστημιακή παιδεία αρχαιολόγου ή ιστορικού τέχνης, όπως οι Νίκος Μπέρτος, Δημήτριος Ευαγγελίδης, Χρήστος Καρούζος, Γιάννης Μηλιάδης, Μαρίνος Καλλιγάς, Μανόλης Χατζηδάκης, Άγγελος Προκοπίου, Πρεβελάκης που με τις κριτικές τους διεκδικούν το μέχρι τότε, κατοχυρωμένο από τους λογοτέχνες και δημοσιογράφους, πεδίο της τεχνοκριτικής. Εκτός από τη συντηρητική τάση που συνεχίζει να εκφράζεται μέσα από τα κείμενα του Ζαχαρία Παπαντωνίου, η γραφή του οποίου αποτέλεσε πρότυπο με το κομψό του ύφος για ένα μεγάλο μέρος τεχνοκριτών, είναι έκδηλη η προτίμηση των τεχνοκριτών προς το νεωτερικό, θεωρώντας καλλιτεχνική αρετή κάθε τι που προερχόταν από το Παρίσι. Το μόνο πρόβλημα των τεχνοκριτών της περιόδου, μπορεί να εντοπισθεί στη μονομερή τους καλλιτεχνική ενημέρωση, καθώς όντας επικεντρωμένοι στις εξελίξεις που λάμβαναν χώρα στο Παρίσι, αγνοούσαν οτιδήποτε συνέβαινε στις άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, με αποτέλεσμα πολλά κινήματα να διαφεύγουν της προσοχής τους και ως εκ τούτου να μην ενημερώνουν επαρκώς το κοινό τους, προσφέροντας εναλλακτικά ερεθίσματα στη καλλιτεχνική ζωή της Αθήνας(5). Ο γαλλοκεντρισμός των Ελλήνων τεχνοκριτών είναι το στοιχείο που κυριαρχεί και στη μεταπολεμική περίοδο κατά την οποία ο θεωρητικός λόγος περί των εικαστικών εκφράζεται από μια γενιά ανθρώπων με πανεπιστημιακή παιδεία, όπως οι Μαρίνος Καλλιγάς, Χατζηδάκης, Γιάννης Μηλιάδης, Μανόλης Ανδρόνικος, Ευάγγελος Παπανούτσος, Γιώργος Μουρέλος, Χρήστος και Σέμνη Καρούζου, Δημήτρης Ευαγγελίδης, Τώνης Σπητέρης, Χρύσανθος Χρήστου, Μαρία Αναγνωστοπούλου, Αλέξανδρος Ξύδης, Ευρυπίδης Φουντουκίδης, που το 1950 συγκρότησαν στο Παρίσι το «Ελληνικό Τμήμα της Association Internationale des Critiques d’Art - AICA», με εκπρόσωπο τον Ελύτη. Με πρωτοβουλία των παραπάνω αλλά και των Κωνσταντίνου Πάγκαλου, Παναγιώτη Μιχελή, Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, Δημήτρη Πικιώνη, Γιώργου Πολίτη, Αγγελική Χατζημιχάλη, Ευγενίας Χατζηδάκη, Σπύρου Βασιλείου, Νικολάου Γιαλούρη, Γιώργου και Ελένης Βακαλό, Ζερμαίν Φονσό ιδρύθηκε, η «Εταιρεία Ελλήνων Τεχνοκριτκών», η οποία από το 1981 υπάγεται στην AICA. Μέλη της ήταν οι Βεατρίκη Σπηλιάδη, Έφη Φερεντίνου, Ελένη Βαροπούλου, Σοφία Καζάζη, Γιώργος Πετρής, Μαρία Κοτζαμάνη, Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Νέλη Μισιρλή, Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρόγκαν, αλλά και καλλιτέχνες, όπως οι Δημήτρης Αληθεινός, Αχιλλέας Απέργης, Δανιήλ (Δανιήλ Παναγόπουλος), Νίκος Ζουμπούλης, Τίτσα Γραικού, Μαρία Καραβέλα, Στάθης Λογοθέτης, Γιάννης Μπουτέας, Γιώργος Νικολαΐδης, Ρένα Παπασπύρου, Νίκος Παραλής, Άρης Προδρομίδης, Ασπασία Στασινοπούλου, και Γιώργος Τούγιας, οι οποίοι ήταν εκείνοι που έγραφαν στις εικαστικές στήλες της εποχής. Την ίδια περίοδο, ο Προκοπίου είχε ιδρύσει μαζί με παλαιότερους τεχνοκρίτες, όπως τον Σπύρο Παναγιωτόπουλο, ένα σωματείο τεχνοκριτών αθηναϊκών εφημερίδων και περιοδικών, στο οποίο εντάχθηκαν ο Νίκος Αλεξίου, ο Γιάννης Μαρουδής, ο Βάσος Κουντουρίδης κ.α.. Ο Σπητέρης από αντιπερισπασμό στην ΕΕΤ ίδρυσε τη δεκαετία του ’80, την «Ένωση Ελλήνων Κριτικών και Ιστορικών της Τέχνης (ΕΕΚΙΤ)», όπου ενσωματώνονται παλιοί και νέοι τεχνοκρίτες και ιστορικοί της τέχνης και η οποία παύει να υπάρχει μετά το θάνατό του Σπητέρη (1986), με κάποια από τα μέλη της να γίνονται δεκτά στην ΕΕΤ(6). Στα χρόνια της ανασυγκρότησης της ελληνικής κοινωνίας από τον πόλεμο, η τέχνη εύλογα είχε έλθει σε δευτερεύουσα θέση και η δεκαετία του ’50 ήταν μια περίοδος ανάρρωσης από τα δεινά του παρελθόντος, αλλά ταυτόχρονα και μια φάση αναμονής της επόμενης δεκαετίας που θεωρήθηκε «πρόκληση». Εντούτοις, οι παλαιότεροι καλλιτέχνες της γενιάς του ’30 τώρα καθιερώνονται, οι νεώτεροι διαμορφώνονται, συνεχίζουν τις αναζητήσεις τους και μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο λόγος περί τέχνης, καταλαμβάνει συνεχώς περισσότερο χώρο στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο. Κατά τη δεκαετία του ’60, μετά την τραυματική περιπέτεια του εμφυλίου, οι ευρωπαϊκές εξελίξεις στο χώρο των τεχνών, ήταν δύσκολο να γίνουν αμέσως αποδεκτές και κατανοητές από το ελληνικό κοινό στην Ελλάδα. Τον ενημερωτικό ρόλο, ανέλαβαν να παίξουν τα ξένα ινστιτούτα στην Αθήνα, όπως το Ινστιτούτο Γκαίτε που έδωσε δείγματα γερμανικής τέχνης, η Ελληνοαμερικανική Ένωση που παρουσίασε αμερικανική τέχνη στο Ζάππειο το 1962, ενώ παράλληλη δράση είχε και το Γαλλικό Ινστιτούτο, αλλά και το Βρετανικό Συμβούλιο. Σημαντικό ρόλο στην ενημέρωση της εγχώριας παραγωγής για τις εξελίξεις των Ελλήνων που δραστηριοποιούνταν στο εξωτερικό, έπαιξε η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, αλλά και η ενυπάρχουσα μορφωμένη γενιά τεχνοκριτών που έγραφε στις στήλες των εφημερίδων και των περιοδικών της εποχής. Έκτοτε και μέχρι σήμερα, ο θεωρητικός και εικαστικός λόγος που εμφανίζεται μέσα από τις στήλες του ημερήσιου και περιοδικού τύπου, γράφεται από πανεπιστημιακούς, ιστορικούς της τέχνης, καλλιτέχνες και φυσικά δημοσιογράφους. Σημαντικό ρόλο στη πνευματική ζωή κάθε τόπου παίζουν τα περιοδικά, που μέσα από τις στήλες τους αποδίδουν την εποχή, τις αναζητήσεις και τα πνευματικά της ενδιαφέροντα. Σε σύγκριση με τα φιλολογικά και ποικίλης ύλης περιοδικά, τα εικαστικά είναι σπάνια(7). Ξεχωρίζουν τα φιλελεύθερα Παναθήναια (1900-1915) του Κίμωνα Μιχαηλίδη και του Γεωργίου Βλάχου και η συντηρητική και μακροβιότερη όλων των περιοδικών Πινακοθήκη (1901-1926) του λογοτέχνη Δημητρίου Καλογερόπουλου που εκδιδόταν στη καθαρεύουσα στο πλαίσιο ενός ψευδοκλασικιστικού κλίματος σαν όργανο της «Εταιρείας Φιλοτέχνων». Στα αμιγώς καλλιτεχνικά περιοδικά πρέπει να συμπεριλάβουμε και το βραχύβιο, πρωτοποριακών τάσεων περιοδικό Ο Καλλιτέχνης (1910-1912) του ζωγράφου Γεράσιμου Βώκου. Το 1924 ο Κόντογλου, βγάζει τη Φιλική Εταιρεία και το 1926 οι Κώστας Αθανασάκης, Αρ. Βακιαρέλης, Τάκης Οικονομάκης, Κ. Γκέσκο, Γ. Κοσμαδόπουλος κ.α. το Φιλότεχνο (1926-1927), όργανο των φιλοτέχνων του Βόλου που ιδρύεται το 1923 ως μετεξέλιξη του παλαιότερου σωματείου «Σύλλογος Ερασιτεχνών Βόλου» (1916). Το 1927 ο ηθοποιός, συγγραφέας και ζωγράφος, Νίκος Βέλμος κυκλοφορεί το εξτρεμιστικό Φραγγέλιο (1927-1929). Την ίδια χρονιά κάνει την εμφάνισή της η Νέα Εστία (1927-έως σήμερα) του Κωνσταντίνου Σαραντόπουλου Το 1929, ο Φώτος Γιοφύλλης βγάζει το περιοδικό Πρωτοπορία (1929-1931), το 1931 κάνουν την εμφάνισή τους οι Νέοι Πρωτοπόροι και τον επόμενο χρόνο το πρωτοποριακό και δημοτικιστικό περιοδικό που τάχθηκε υπέρ των μοντέρνων τάσεων στην τέχνη, 20ός Αιώνας (1933-1934) του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Τον Οκτώβριο του 1935 ο Στρατής Δούκας μαζί με τους Δημήτρη Πικιώνη, Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Σπύρο Παπαλουκά και Σωκράτη Καραντινό ιδρύει το τολμηρό στη μορφή, Το 3ο Μάτι (1935-1937). Το 1939, κυκλοφορεί ο Κοχλίας της Θεσσαλονίκης (1936-1938) και το 1945 το αρχικά δίγλωσσο και μετά το 1946 μόνο στα ελληνικά Αγγλοελληνική Επιθεώρηση (1945-1952) και το Τετράδιο (1945-1947) όργανο των σουρεαλιστών δημιουργών, από τους Α. Βουσβούνη, Α. Καμπά, Αλέξανδρο Ξύδη και Αλέκο Σολομό. Το 1947 κυκλοφορούν οι Νέοι Καλλιτέχνες από τους σπουδαστές και απόφοιτους της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών για θέματα πλαστικών τεχνών. Την ίδια χρονιά βγαίνει και το μηνιαίο λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό περιοδικό του Κώστα Δαρρίγου και Κώστα Μεραναίου, Ο Αιώνας μας (1947-1950). Το 1948 εμφανίζεται η Ελληνική Δημιουργία (1948-1954) του ακαδημαϊκού Σπύρου Μελά, ενώ το 1954 η Επιθεώρηση Τέχνης (1954-1967) του Νίκου Σιαπκίδη και Κώστα Κουλουφάκου. Το μακροβιότερο εικαστικό περιοδικό με τίτλο που ενέχει συμβολικών νοημάτων όπως η λογική και η ευθυκρισία, είναι ο Ζυγός (1955-1983, με μια διακοπή κατά την περίοδο 1967-1973) του δημοσιογράφου Φραντζή Φραντζισκάκη. Αυστηρό στις κρίσεις του, γρήγορα εδραιώνει τις απόψεις του, επιβάλλει καλλιτέχνες και κερδίζει το κοινό. Όργανο της Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας που είχε ιδρυθεί το 1951 στη Θεσσαλονίκη είναι το π εριοδικό Τέχνη (1956-1967) με συντάκτες τους Πάνο Θασίτη, Δημήτρη Μαρωνίτη, Νίκο Νικονάνο, Λίνο Πολίτη και Σωτήρη Ζερβόπουλο. Το 1956 βγαίνει, επίσης, η Αρχιτεκτονική Τέχνη και Διακόσμηση (1956-1965) του αρχιτέκτονα Αντώνη Κιτσίκη και την ίδια περίοδο η τριμηνιαία επιθεώρηση του Γιάννη Γιολδέση, Καινούργια Εποχή (1956-1965, 1976-1986). Τον Απρίλιο του 1959 κυκλοφορεί το διμηνιαίο περιοδικό πρωτοποριακής ποίησης και τέχνης, Κούρος του Νίκου Σκουτέρη και του ζωγράφου Λεωνίδα Χρηστάκη. Το 1962, ο καθηγητής Γενικής Ιστορίας της Τέχνης στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και τακτικός τεχνοκρίτης της Καθημερινής, Άγγελος Προκοπίου, εκδίδει τις Νέες Μορφές, ενώ το Χρονικό του Καλλιτεχνικού Πνευματικού Κέντρου «Ώρα» του ζωγράφου Ασαντούρ Μπαχαριάν παρακολουθεί λεπτομερώς την ελληνική εικαστική κίνηση σε ετήσια βάση από το 1970 έως το 1991, όπως και το περιοδικό Θέματα Χώρου και Τεχνών του Ορέστη Δουμάνη και τα Εικαστικά (1982-1986) του Αντώνη Μπουλούτζα. Εκτός από τα αμιγώς καλλιτεχνικά περιοδικά, κείμενα για έργα τέχνης και δημιουργούς συναντάμε το Παρνασσό (1887-1895, από το 1896 έως το 1939 αντικαθίσταται από την Επετηρίδα), την Ελλάς, το Παρθενώνα, το Παντογνώστη, την Εικονογραφημένη Ελλάς, τον Ανεξάρτητο και τα Ελληνικά Φύλλα. Αντίστοιχα κείμενα εμφανίζονται στην Ελληνική Επιθεώρηση (1907-1926), τα Ελληνικά Γράμματα (1927-1930), τον Πολιτισμό, τα Θεσσαλικά Γράμματα, τα Νέα Γράμματα (1935-1940,1944), τη Φιλολογική Πρωτομαγιά (1943-1997), την Perspective of Greece, το Απ’ όλους και δι’ όλα, τα Παρασκήνια, τη Νεολαία, τη Ποιητική Τέχνη, τα Επίκαιρα, την Ευθύνη, τη Διαγώνιο (1958-1985), τη Βιομηχανική Επιθεώρησις, το Τραμ, την Αγορά. Ο κατάλογος συμπληρώνεται και από πιο σύγχρονα περιοδικά, όπως το Αντί (1974-έως σήμερα), το Σήμα (1975-1993), ο Ηριδανός (1975-1976), η Λέξη, η Αρχαιολογία, το Arti, το Επιλογές. Σύμμικτα λογοτεχνικά και άλλα, η Διπλή Εικόνα (1984-1987), το Ελληνικό Μάρμαρο, η Σύγχρονη Σκέψη, η Διαχρονία, ο Ταχυδρόμος, οι Εικόνες και ο Θεατής. Όσον αφορά τον ημερήσιο τύπο, τεχνοκριτικές δημοσιεύονται σε εφημερίδες που ασχολούνται αμιγώς με εικαστικά θέματα όπως η Τέχνη (1938) του ζωγράφου Ερρίκου Φραντζισκάκη και τα Νέα της Τέχνης (1993-έως σήμερα) της Άρτεμης Καρδουλάκη. Άρθρα των Παλαμά και Νιρβάνα συναντάμε στην εφημερίδα Εμπρός (1896-1969), του Παπαντωνίου στην Πατρίδα και το Ελεύθερο Βήμα, του Σπητέρη και του Χατζηδάκη στην προοδευτική Ελευθερία (1944-1967). Στην Πρωΐα και την Ακρόπολη (1881-1993) γράφει ο Διονύσιος Κόκκινος, ενώ κείμενα του Γιώργου Πετρή έχουμε στην Αυγή. Στην Καθημερινή αρθρογραφούν ο Αναστάσιος Δρίβας, ο Διονύσιος Κόκκινος και ο Προκοπίου. Στο Βήμα συναντάμε κείμενα του Μαρίνου Καλλιγά και του Χατζηδάκη, ενώ στα Νέα, της Ελένης Βακαλό. Τις στήλες των εικαστικών στο Έθνος κρατούν ο Σπύρος Παναγιωτόπουλος και ο Σπύρος Μελάς, ενώ στον Ανεξάρτητο Τύπο ο Άγγελος Δοξαράς, στην Βραδυνή ο Δημήτρης Καλλονάς και στην Απογευματική ο Κωνσταντόπουλος. Στήλες που καλύπτουν θέματα αισθητικής και τέχνης έχουμε και σε άλλες εφημερίδες ποικίλης ύλης όπως την Ελληνική Δημοκρατία (μόνο 1877), την Σκριπ (1893-1911), την Εστία (1896), το Θάρρος, την Εφημερίδα, την Αθήναι (1902), τον Ημερήσιο Τύπο, τον Ημερήσιο Κήρυκα (1906), τον Λόγο (1908), την Πολιτεία, την Πρόοδο (1929), την Νέα Ημέρα, την Εσπερινή, την Ελληνική, το Μέλλον και το Λαό (από το 1965). Κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης αρθρογραφούν συστηματικά ή όχι και στη Στοά, την Ώρα, τη Παλιγενεσία, την Εθνική Φωνή, τον Ελεύθερο Άνθρωπο, τον Εβδομαδιαίο Τύπο, τον Νέο Κόσμο, τον Λαϊκό Αγώνα, τον Ανεξάρτητο, την Ηχώ της Ελλάδος, την Εθνική Σημαία, τον Κόσμο, τον Χρόνο (1964), τα Αθηναϊκά Νέα, την Αλλαγή, τη Μεσημβρινή, την Κυριακάτικη Αυγή, την Ελευθεροτυπία (1974 έως σήμερα), τη Le Messager d’Athens (1975-αρχές δεκαετίας 1980), τον Ελληνικό Ταχυδρόμο και τον Ελεύθερο Τύπο (2004 έως σήμερα). Οι Έλληνες τεχνοκρίτες, όπως και κάθε εκφραστής του θεωρητικού-αισθητικού λόγου, μέσα από τα κείμενά τους περνούν τις πολιτικοκοινωνικές αντιλήψεις και κοσμοθεωρίες τους, καταγράφοντας τις ιδεολογικές και πολιτικές τάσεις της εποχής τους. Αντλούν θεωρητικές και επιστημονικές γνώσεις για την τέχνη από τις σύγχρονες εικαστικές αναζητήσεις, τις θεωρητικές-αισθητικές συζητήσεις στον ευρωπαϊκό χώρο και την αντίστοιχη τεχνοκριτική δημοσιογραφία, καθώς και από την ιστορία της δυτικής τέχνης. Έτσι, μέσα από τα κείμενά τους συμβάλλουν στον εξευρωπαϊσμό και τη διαμόρφωση της πολιτισμικής ταυτότητας των αναγνωστών τους, που είναι άλλωστε και τα υψηλότερα και μορφωμένα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Σημειώσεις 1. Ματθιόπουλος, Ευγένιος. Η τέχνη πτεροφυεί εν οδύνη. Η πρόσληψη του νεορομαντισμού στο πεδίο της ιδεολογίας, της θεωρίας της τέχνης και της τεχνοκριτικής στην Ελλάδα, Αθήνα, Ποταμός, 2005, σ.15. 2. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρα του Παύλου Νιρβάνα, που κάνει λόγο για ένα πλήθος «…επισήμων και ανεπισήμων…» τεχνοκριτών. Βλ. Νιρβάνας, Π. εφ. Το Άστυ, 22 Μαρτίου 1899. Ο Δημήτριος Καλογερόπουλος θεωρεί ότι πρόκειται για «…λεγεώνες […] ικαναί ν’ απελπίσουν όχι μόνον τους δύσμοιρους καλλιτέχνες, αλλά και αυτούς τους απλοϊκούς αναγνώστας […]…». Βλ. Καλογερόπουλος, Δ. εφ. Παλιγεννεσία, 11 Απριλίου 1898. Ο Νικόλαος Σπανδωνής μιλά για κριτικούς που «…ή περιορίζονται εις ανυποφόρους γενικότητας ή εισέρχονται εις λεπτομερείας δι’ ων αποκαλύπτεται η ουρανομήκης αμάθεια … ή …εν γνώσει και με ελαφράν συνείδησιν μεροληπτούν…». Βλ. Σπανδωνής, Ν. εφ. Εμπρός, 8 Απριλίου 1899. Για τις παραπάνω αναφορές πληροφορίες αντλήθηκαν από το άρθρο του Γιάννη Μπόλη. Βλ. Μπόλης, Γ. «Οι πρώτοι τεχνοκρίτες. Πρόσωπα και χαρακτήρες της εικαστικής κριτικής στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα», στο Παυλόπουλος, Δ. (επιμέλεια). Νεοελληνική τέχνη, τόμος ΝΑ΄, από τη σειρά Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, Αθήνα, Η Καθημερινή, 2002, σ.133. 3. Βλ. χαρακτηριστικά τα άρθρα: Ανώνυμος, εφ. Εφημερίς, 10 Νοεμβρίου 1888 – Βελλιανίτης, Θ. εφ. Η Πρωΐα, 30 Νοεμβρίου 1895 και Ροΐδης, Ε. εφ. Ακρόπολις, 1 Ιουνίου 1896, που σχολιάζονται από τον Γιάννη Μπόλη, ενώ τυπικό δείγμα συντηρητικού τεχνοκριτικού μπορεί να θεωρηθεί ο εκδότης και διευθυντής του περιοδικού Πινακοθήκη, Δημήτριος Καλογερόπουλος, που μέσω των άρθρων του επιτίθεται στους νεωτεριστές. Βλ. Μπόλης, Γ. «Οι πρώτοι τεχνοκρίτες. Πρόσωπα και χαρακτήρες της εικαστικής κριτικής στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα», στο Παυλόπουλος, Δ. ό.π., 2002, σ.135. 4. Βλ. χαρακτηριστικά τα άρθρα των: Επισκοπόπουλος, Ν. εφ. Το Άστυ, 7 Απριλίου 1898 - Επισκοπόπουλος, Ν. εφ. Το Άστυ, 24 Οκτωβρίου 1899 - Επισκοπόπουλος, Ν. εφ. Το Άστυ, 25 Οκτωβρίου 1899 - Επισκοπόπουλος, Ν. εφ. Το Άστυ, 24 Δεκεμβρίου 1899 – Νιρβάνας, Π. περ. Η Τέχνη, τχ. 4, Φεβρουάριος 1899 – Νιρβάνας, Π. περ. Η Τέχνη, τχ. 7, Μάιος 1899 - Νιρβάνας, Π. εφ. Το Άστυ, 8 Σεπτεμβρίου 1900, όπως παραθέτει ο Γιάννης Μπόλης. Βλ. Μπόλης, Γ. «Οι πρώτοι τεχνοκρίτες. Πρόσωπα και χαρακτήρες της εικαστικής κριτικής στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα», στο Παυλόπουλος, Δ. ό.π., 2002, σ.135. 5. Ματθιόπουλος, Ε. «Η τεχνοκριτική στον Μεσοπόλεμο. Τάσεις και επιρροές στη θεωρία και την κριτική της τέχνης την εποχή του Μεσοπολέμου», στο Παυλόπουλος, Δ. ό.π., 2002, σ.140. 6. Για τα σωματεία των τεχνοκριτών στην Ελλάδα, βλ.: «Σωματεία Τεχνοκριτών στην Ελλάδα. Μια συζήτηση του Αλέξανδρου Ξύδη με τον Δημήτρη Παυλόπουλο», στο Παυλόπουλος, Δ. ό.π., 2002, σ.143-147 και Σαββανή, Ε. «Προτάσεις και στόχοι της Εταιρείας Ελλήνων Τεχνοκριτών», στο Παυλόπουλος, Δ. ό.π., 2002, σ.148. 7. Για τα περιοδικά γύρω από τα εικαστικά, βλ.: Καλλιγάς, Μαρίνος. (επιμέλεια), Σύγχρονη ελληνική τέχνη. Ζωγράφοι, γλύπτες, χαράκτες, Εισαγωγή Νίκος Ζίας, Αθήνα, Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο Ώρα, Νοέμβριος 1970 \ Ζίας, Ν. «Τα περιοδικά των εικαστικών τεχνών (δοκίμιο βιβλιογραφικής έρευνας). Αθηναϊκός Τύπος 1900-1962», περ. Νέα Εστία, τ.72, 1962, σ.1355-1362 (και σε ανάτυπο) \ Παυλόπουλος, Δ. «Η κριτική των εικαστικών τεχνών από λογοτέχνες στην Ελλάδα κατά το 19ο και 20ό αιώνα», περ. Νέα Εστία, τ.129, 1991, σ.38-41 \ Παυλόπουλος, Δ. «Περιοδικά για τα εικαστικά. Καταγραφή και ταυτότητα περιοδικών για τις εικαστικές τέχνες από το 1901 έως το 1974», στο Παυλόπουλος, Δ. ό.π., 2002, σ.164-170. Βιβλιογραφία Γιοφύλλης, Φώτος. Ιστορία της νεοελληνικής τέχνης (ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και διακοσμητικής) 1821-1941, τόμος Α΄-Β΄, Αθήνα, Το ελληνικό βιβλίο, 1962. Ευαγγελίδης, Δημήτριος Ε. Η ελληνική τέχνη, επιμέλεια Α. Α. Θεοδώρου, Αθήνα, χ.ε., 1969. Κωτίδης, Αντώνης. Μοντερνισμός και «παράδοση» στην ελληνική τέχνη του μεσοπολέμου, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1993. Κωτίδης, Αντώνης. Ελληνική τέχνη. Ζωγραφική 19ου αιώνα, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα. (επιστημονική επιμέλεια–εισαγωγικά κείμενα ενοτήτων). Εθνική Πινακοθήκη 100 χρόνια. Τέσσερις αιώνες ελληνικής ζωγραφικής από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ιδρύματος Ευριπίδη Κουτλίδη, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, 2001 (α΄ έκδοση: Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Δεκέμβριος 1999). Ματθιόπουλος, Ευγένιος. Η τέχνη πτεροφυεί εν οδύνη. Η πρόσληψη του νεορομαντισμού στο πεδίο της ιδεολογίας, της θεωρίας της τέχνης και της τεχνοκριτικής στην Ελλάδα, Αθήνα, Ποταμός, 2005. Ματθιόπουλος, Ευγένιος. «Ο λαβύρινθος της σύγχρονης τέχνης και η βαβέλ της τεχνοκριτικής στην Ελλάδα», στο Επιστημονικό συμπόσιο. Χρήσεις της γλώσσας (3-5 Δεκεμβρίου 2004), Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής: Σχολή Μωραΐτη), 2006, σ.63-110. Μισιρλή, Νέλλη. Ελληνική ζωγραφική 18ος–19ος αιώνας, Αθήνα, Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 1993. Μπαρούτας, Κώστας. Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα, Αθήνα, Σμίλη, 1990. Ξύδης, Αλέξανδρος. Προτάσεις για την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης, Α-B-Γ, Αθήνα, Ολκός, 1976. Παπανικολάου, Μιλτιάδης Μ. Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. Ζωγραφική και γλυπτική του 20ού αιώνα, τόμος 1, Αθήνα Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 1999. Παπανικολάου, Μιλτιάδης. Ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα. 18ος και 19ος αιώνας, τόμος 2, Αθήνα Εκδόσεις ΑΔΑΜ, 2002. Παυλόπουλος, Δ. «Η κριτική των εικαστικών τεχνών από λογοτέχνες στην Ελλάδα κατά το 19ο και 20ό αιώνα», περ. Νέα Εστία, τ.129, 1991, σ.38-41. Παυλόπουλος, Δημήτρης. (επιμέλεια). Νεοελληνική τέχνη, τόμος ΝΑ΄, από τη σειρά Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, Αθήνα, Η Καθημερινή, 2002. Προκοπίου, Άγγελος. Νεοελληνική τέχνη, Αθήνα, Μέλισσα, 1936. Προκοπίου, Άγγελος. Ιστορία της τέχνης 1750-1950, τόμος Α΄,Β΄,Γ΄, Αθήνα, Μ. Πεχλιβανίδης & Σία, 1967. Σπητέρης, Τώνης. Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967, τόμος α΄,β΄,γ, Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1979. Χατζηιωσήφ, Χρήστος (επιστημονική επιμέλεια). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Οι απαρχές 1900-1922, τόμος Α΄, μέρος 2ο, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2003. Χατζηιωσήφ, Χρήστος (επιστημονική επιμέλεια). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τόμος Β΄, μέρος 2ο, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2003. Χατζηιωσήφ, Χρήστος – Παπαστρατής, Προκόπης (επιστημονική επιμέλεια). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ παγκόσμιος πόλεμος. Κατοχή. Αντίσταση 1940-1945, τόμος Γ΄, μέρος 1ο –2ο , Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2007. Χρήστου, Χρύσανθος. Ελληνική τέχνη. Ζωγραφική 20ου αιώνα, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1995. Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Νεώτερος ελληνισμός. Από το 1881 ως το 1913, τόμος ΙΔ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977. Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Νεώτερος ελληνισμός. Από το 1913 ως το 1941, τόμος ΙΕ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1978. Χριστόπουλος, Γεώργιος–Μπαστιάς, Ιωάννης (διεύθυνση εκδόσεων). Ιστορία του ελληνικού έθνους. Σύγχρονος ελληνισμός. Από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, τόμος ΙΣΤ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 2000.