ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ Μιχαήλ Αγγελάκης «Εικόνες Ζωής και Εικόνες Φθοράς. Η Εικόνα σήμερα» Ομιλία του ζωγράφου στο 1ο Συνέδριο εικονογραφίας, που διοργάνωσε η Ιερά Μητρόπολη Δημητριάδος, με θέμα “Τι έχει να πει η Ορθόδοξη Εικονογραφία σήμερα”, Βόλος 2003. Η εικόνα ετυμολογικά προέρχεται από το αρχαίο ρήμα "εἴκω" που ση­μαίνει μοιάζω, το όποιο στον παρακείμενο γίνεται ἔοικα και από τη μετοχή του βγαίνει το εἰκός, του εἰκότος που σημαίνει το εύλογο, το πιθανόν. Κατά το εἰκός = κατά πάσα πιθανότητα. Από το ίδιο ρήμα βγαίνει και το ρήμα "εἰκάζω" τινά ή τί, που σημαίνει απεικονίζω, παρομοιάζω, παραβάλλω, συμπε­ραίνω, όπως και η "Εἰκασία" = συμπέρασμα, "εἰκασμός" = συμπέρασμα "εἰκαστής" = ο συμπεραίνων(1). Βέβαια η λέξη εικόνα δεν είχε πάντα την ίδια ακριβώς σημασία, ωστόσο πάντα είχε την σημασία της "ταύτισης", της ομοιότητας. Θέλοντας να βοηθηθώ για την μικρή αυτή εισήγηση, προσέτρεξα στο διαδίκτυο. Ζήτησα λοιπόν να δω τι υπάρχει στη λέξη "Εἰκόνα" στη μηχανή αναζήτησης. Το αποτέλεσμα ήταν πολύ ενδιαφέρον αν και αποκαρδιωτικό. 50.000 και πλέον λήμματα αναφέρονταν στην λέξη εικόνα. Αποκαρδιωτικό μεν διότι ελάχιστα λήμματα παρέπεμπαν στο θέμα μας και από αυτά κανένα σχεδόν στην ουσία του θέματος. Ενδιαφέρον όμως αν θέλουμε να δούμε πώς χρησιμοποιείται η λέξη εικόνα σήμερα και εν τέλει τι θεωρείται εικόνα σήμερα, κάτι που κατά το μάλλον ή ήττον μας δίδει και την εικόνα του σήμερα. Δεν έκανα βέβαια καμία επιστημονική ανάλυση για να φέρω εδώ ποσοστά και να δώσω μια πλήρη εικόνα της εικόνας που αναφέρεται σήμερα. Εν τούτοις θα σας αναφέρω τα πλέον χαρακτηριστικά. Μουσική εικόνα, κλινική εικόνα, προσωπική εικόνα, γενική εικόνα, ψηφιακή εικόνα, εταιρική εικόνα, δορυφορική εικόνα, τόπος και εικόνα, εικόνα και παιδί, εικόνα της αγοράς, του αθλητισμού, της ομάδας, της μόδας, του ήχου, της εβδομάδας, της μοτοσυκλέτας, των πολιτικών, του κόσμου, του σύμπαντος, του AIDS, της πόλης, των υποβρυχίων, των συντάξεων, του κινηματογράφου, του σώματος, της κυκλοφορίας, της γης, της κοινωνίας. Μερικά μόνο λήμματα αναφέρονταν στις άγιες εικόνες και από αυτά πάλι τα περισσότερα είχαν να κάνουν με εμπόριο των εικόνων. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η λέξη εικόνα σημαίνει την αποτύπωση, την καταγραφή της πραγματικότητας, το όμοιον, είτε εικαστικά ή με τον λόγο, είτε με άλλο τρόπο. Σαν εικαστικός παρατηρώ και καταγράφω εικόνες του σήμερα. Εικόνες του δρόμου: Περιφερόμενες μοναξιές στην άσφαλτο. Τεράστιες αφίσες που διαφημίζουν προϊόντα που δεν τα έχω ανάγκη και τις περισσότερες φορές με χυδαίο τρόπο. Στα περίπτερα παρατηρώ αναρτημένους εξευτελισμούς. Κοιτάζεις τα τεράστια γυάλινα κτίρια και αντικατοπτρίζεται ένας ψεύτικος απέναντι τόπος. Παρατηρώ κοινωνικές εικόνες: Ένας ανελέητος αγώνας επιβολής, απόκτησης χρήματος και υλικών αγαθών, ψεύτικα χαμόγελα, υποκρισία και αλλά συναφή. Πολιτικές εικόνες: Χτυπήματα στην πλάτη και που σε είδαμε, ευχητήριες κάρτες από άγνωστους σε άγνωστους, αλλά λέμε σαν αντιπολίτευση και αλλά σαν κυβέρνηση, πολιτικά προγράμματα βγαλμένα με τη μέθοδο του "μάρκετινγκ" ή αλλιώς τι ζητάει ή εκλογική αγορά. Παρατηρώ οικογενειακές εικόνες: Στα κουδούνια Γιάννης Α, Μαίρη Β, σαν να είναι συνέταιροι ή συγκάτοικοι, επικοινωνία συζύγων σχεδόν μόνο τηλεφωνικά, παιδιά μοναχικά, σε χρυσά κλουβιά στα χέρια επαγγελματιών, έρμαια χαζών, κακών και καταστρεπτικών τηλεοπτικών προγραμμάτων και της ίδιας ποιότητας τις πιο πολλές φορές παιγνιδιών. Τηλεοπτικές εικόνες κακής μέχρι κάκιστης ποιότητας. Ειδήσεις μεγενθυμένες ή υποβαθμισμένες ή αποσιωπόμενες ανάλογα με τις διάφορες σκοπιμότητες. Διεθνείς εικόνες με πολέμους και επιβολή του δικαίου των ισχυρών. Αυτές είναι κάποιες χαρακτηριστικές εικόνες του κόσμου, εικόνες του σήμερα. Το ανθρώπινο μοντέλο που προβάλλεται και επιβάλλεται από την παγκοσμιοποιημένη επιταγή, θέλει τον άνθρωπο να μην εικονίζει τίποτα παρά μόνο τον εαυτό του, μέσα σε απόλυτη μοναξιά. Και αν εικονίζει κάτι, είναι αυτό που του επιβάλει η επαγγελματική, η κοινωνική ή το "πλύσιμο" εγκεφάλου από τα μέσα προβολής και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Είναι εικόνα φθοράς που οδηγεί στο πουθενά, στο θάνατο, γιατί συνεχώς μεταβάλλεται αναζητώντας ερείσματα που χάνονται στο ψυχικό τίποτα. Έτσι ο πολιτισμός που παράγει ο σημερινός άνθρωπος, ένας πολιτισμός στεγνός και στυγνός που ικανοποιεί μόνο τα "έξω" και τα χαμηλά "έσω", είναι η εικόνα αυτού. Η τέχνη σαν εικόνα και έκφραση αυτού του πολιτισμού, αρκείται σε μια φευγαλέα απεικόνιση προσωπικών εσωτερικών καταστάσεων, ικανών να τη διαβάσουν μόνο οι λίγοι "μυημένοι". Αρκείται ακόμα στην παρουσίαση απλών ευρημάτων και διακοσμητικών παιγνιδιών για να φτάσει στην μη τέχνη, που είναι ένας αγχώδης αυτοσαρκασμός του πολιτισμού μας. Η σύγχρονη τέχνη είναι η πεμπτουσία της ατομικότητας και είναι συγχρόνως η έκφραση της μοναξιάς μέσα στη φυλακή του εγώ, του άνθρωπου των μεγαλουπόλεων. Η σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη τέχνη ασφυκτιά σε ένα πλέγμα συνεχώς μεταβαλλόμενων τάσεων, της εικαστικής μόδας, των εμπόρων της τέχνης, θεωρητικών, δημοσιογράφων, πληρωμένων κειμενογράφων, του εντυπωσιασμού, του περίεργου, και του φανταχτερού τίποτα. Πόσο αντίθετες αλήθεια αυτές οι εικόνες με την εικόνα της εκκλησίας και τη σημασία που έχει η εικόνα σαν έννοια και καλλιτεχνική έκφραση στη ζωή της εκκλησίας. Όταν λέμε όμως εικόνα στην εκκλησία τι εννοούμε; Λέγο­ντας εικόνα δεν θεωρούμε μια απλή απεικόνιση ή ακόμα αν θέλετε ένα συμβολισμό ή ανάμνηση γεγονότων που σφράγισαν την πορεία του Χριστού στη γη και των Άγιων Του. Εικόνα είναι μία πραγματικότητα που καλείται ο πιστός να βιώσει, να ζήσει, να βάλει μέσα του για να αναδειχθεί με την σειρά του εικόνα και όμοιος της Τριαδικής Θεότητος. Η παρουσία μας στη γη και στην εκκλησία Του Χριστού εικονίζει την υπέρτατη πραγματικότητα του Θεί­ου, αυτό πού λέμε στην προσευχή που ο Ίδιος μας δίδαξε: Ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς". Θα παρακαλούσα να σταθούμε σε μερικά σημεία γνωστά σε όλους μας. Ας αρχίσουμε από την Αγία γραφή από τη Γένεση. "Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ' εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν καὶ ἀρχέτωσαν τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἐρπετῶν τῶν ἐρπόντων ἐπὶ τῆς γῆς. καὶ ἐποίησεν ὁ Θεός τὸν ἄνθρωπον, κατ' εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν ..."(Γεν. Θ 26-27) Ὁ ἐκχέων αἷμα ἀνθρώπου ἀντί τοῦ αἵματος αὐτοῦ ἐκχυθήσεται, ὅτι ἐν εἰκόνι Θεοῦ ἐποίησα τὸν ἀνθρωπον. ..."(Γεν. θ',6). Ο άνθρωπος πλάστηκε να είναι εικόνα και όμοιος Του Θεού. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μας λέγει: " Ἰσχυρισαίμην γὰρ ἐκ τῆς γραφικῆς ἄνθρωπον φυσιολογίας ὁρμώμενον, μὴ ἄν ψυχὴν μόνην, μήτε σώμα μόνον λέγεσθαι ἄνθρωπον, ἀλλὰ ταὸ συναμφότερον, ὅν δὴ καὶ κατ’ εἰκόνα πεποιηκέναι Θεός λέγεται." Ας θυμηθούμε πώς αρχίζει το κύριο μέρος της θείας ευχαριστίας που λέγεται και λειτουργία των πιστών. Ο χορός ψάλει τον περίφημο Χερουβικό ύμνο τον όποιο επίσης χαμηλόφωνα λένε προκειμένου να σηκώσουν τα τίμια δώρα ο ιερεύς και ο διάκονος: " Οἱ τὰ Χερουβείμ μυστικῶς εἰκονίζοντες καὶ τῇ ζωοποιῷ Τριάδι τὸν τρισάγιον ὕμνον προσάδοντες, πᾶσαν τὴν βιοτικὴν ἀποθώμεθα μέριμναν, ὡς τὸν βασιλέα τῶν όλων ὑποδεξόμενοι, ταῖς ἀγγελικαῖς ἀοράτως δορυφορούμενον τάξεσιν. Ἀλληλούια. " Ολόκληρη η θεία λειτουργία είναι εικόνα. Η προσκομιδή εικονίζει την Γέννηση του Χριστού, η Αγία πρόθεση είναι εικόνα του σπηλαίου της Γεννή­σεως, η λειτουργία των κατηχουμένων εικονίζει την παρουσία του Χριστού ανάμεσα στους ανθρώπους και την διδασκαλία του Ευαγγελίου Του, η λει­τουργία των πιστών εικονίζει τα φρικτά πάθη, την υπέρτατη θυσία, τον θάνα­το και την Ανάσταση μέσα από την κοινωνία των αχράντων από τους πιστούς. Εν τέλει ολόκληρη ή εκκλησία του Χριστού είναι ΕΙΚΟΝΑ της αιωνίας εν Χριστώ ζωής. Είναι ΕΙΚΟΝΑ ζωής αιωνίου. Είναι ζωή αιώνιος όπως μας γρά­φει ο θείος Παύλος (Ρωμ Στ'): Τὶ οὖν ἐροῦμεν; ἐπιμενοῦμεν τῇ ἁμαρτίᾳ ἵνα ἡ χάρις πλεονάσει; Μὴ γένοιτο. Οἵτινες ἀπεθάνωμεν τῇ ἁμαρτίᾳ, πῶς ἔτι ζήσομεν ἐν αὐτῇ; ἤ ἀγνοεῖτε ὅτι ὅσοι ἐβαπτίσθημεν εἰς Χριστὸν Ἰησοῦν εἰς τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐβαπτίσθημεν;συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ὥσπερ ἠγέρθη Χριστός ἐκ νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ πατρὸς, οὕτως καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν. Εἰ γὰρ σύμφυτοι γεγόναμεν τῷ ὁμοιωμάτι τοῦ θανάτου αὐτοῦ, ἀλλά καὶ τῆς ἀναστάσεως ἐσόμεθα, τοῦτο γινώσκοντες, ὅτι ὁ παλαιὸς ἡμῶν ἄνθρωπος συνεσταυρώθη ἵνα καταργηθῇ τὸ σῶμα τῆς ἁμαρτίας, τοῦ μηκέτι δουλεύειν ἡμᾶς τῇ ἁμαρτίᾳ. Ὁ γὰρ ἀποθανὼν δεδικαίωται ἀπὸ τῆς ἁμαρτίας. Εἰ δὲ ἀποθάνωμεν σὺν Χριστῷ, πιστεύομεν ὅτι καὶ συζήσομεν αὐτῷ, εἰδότες ὅτι Χριστὸς ἐγερθεὶς ἐκ νεκρῶν οὐκέτι ἀποθνήσκει, θάνατος αὐτοῦ οὐκέτι κυριεύει. Ὅ γὰρ ἀπέθανε, τῇ ἁμαρτίᾳ ἀπέθανεν ἐφάπαξ, ὅ δὲ ζῇ, ζῇ τῷ Θεῷ. Οὕτω καὶ ὑμεῖς λογίζεσθε ἑαυτοὺς νεκροὺς μὲν εἶναι τῇ ἁμαρτίᾳ, ζῶντες δὲ τῷ Θεῷ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν. Γιατί ο ίδιος ο Χρίστος είναι εικόνα. Είναι η κατ' εξοχήν εικόνα. Εἰ ἐγνώκειτε με, καὶ τὸν πατέρα μου ἐγνώκειτε ἄν. καὶ ἀπ’ ἄρτι γινώσκετε αὐτὸν καὶ ἑωράκατε αὐτόν. Λέγει αὐτῷ Φίλιππος. Κύριε, δεῖξον ἡμῖν τὸν πατέρα καὶ ἀρκεῖ ἡμῖν. Λέγει αὐτῶ ὁ Ἰησοῦς. Τοσοῦτον χρόνον μεθ'ὑμῶν εἰμι, καὶ οὔκ ἔγνωκας με, Φίλιππε; ὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν πατέρα. Ιω. ιδ'7-9. Ο C. Ε. PUTNAM(2) γράφει: Αυτό είναι το σκάνδαλο του Χριστιανισμού, οπού η εικόνα είναι κεντρικό και αναφαίρετο στοιχείο. Ο Χριστὸς Του Θεού, ένσαρκος, δείχνοντας μας στη μορφή του τον Πατέρα, μας προφυλάσσει από το να συλλάβουμε το Χριστιανισμό κατά ένα τρόπο αφηρημένο και άμορφο. Η εκκλησία είναι εικόνα. Τα πάντα στην εκκλησία είναι εικόνα. Ο ναός είναι εικόνα. Τα ιερά άμφια του ιερέα εικόνα. Το αντιμήνσιο εικονίζει την ταφή Του Κυρίου. Ο ορθόδοξος ναός είναι ένα κέλυφος. Ένα κέλυφος που περιέχει-εικονίζει όλο τον εν Χριστώ κόσμο. Τον ορατό και τον αόρατο. Τον επίγειο και τον επουράνιο. Τον κάτω και τον πάνω. Τον Θεό και τους ανθρώπους. Τον υπαρκτό και υπερβατικό καινό κόσμο της Αποκάλυψης, της "Άνω Ιερουσαλήμ", όπου ο άνθρωπος της εκκλησίας μετέχει και κοινωνεί τον Θεό. Γιατί ναός είναι και ο ίδιος ο πιστός με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος που εισέρχεται από το δυτικό μέρος και οδεύει προς το ανατολικό, από το σκοτάδι στο φως, από τη νύχτα της αμαρτίας, στην ανατολή του μετανοημένου και μεταμορφωμένου ολοφώτιστου κόσμου, για να γίνει κοινωνός των Αχράντων Μυστηρίων. Όλα πρέπει να συντείνουν στην αποκάλυψη αυτής της αλήθειας. Η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική, η μουσική, ο εσωτερικός διάκοσμος του ναού, η κίνηση, η συμμετοχή. Το υπέρτατο βίωμα εν τη εκκλησία, πληροί ολόκληρο τον άνθρωπο και όλες του τις αισθήσεις. Την όραση, την ακοή, την όσφρηση, την αφή και το αποκορύφωμα, την γεύση. Ο Α. Μ. Allchin(3) γράφει: "Με το χτίσιμο των θόλων, με την σύνθεση των ψηφιδωτών, με την ψαλ­μωδία των τροπαρίων, την τέλεση των λειτουργικών πράξεων, υμνείται ο Θεός και αποκαλύπτεται η δόξα Του. Είναι μια σύνθετη πράξη όπου μετέχει τόσο το τραγούδι όσο και η μηχανική. Και τίποτε από αυτά δεν γίνεται χωρίς την συμμετοχή του ανθρωπίνου σώματος, που πρέπει να ενταχθεί σ' αυτόν τον ρυθμό, όπου αίσθηση και πνεύμα γίνονται ένα. Τούτο σημαίνει πως ο Θεός γίνεται γνωστός στον άνθρωπο όπως είναι, στον άνθρωπο σαν σωματική - ψυχική ενότητα. Δε γίνεται γνωστός μόνο στο μυαλό ή στο πνεύμα του ανθρώπου. Δεν θα διανοηθούμε ποτέ ότι το πνεύμα μας μπορεί να διακρίνει το Θεό, ενώ οι αισθήσεις μας δεν μπορούν. Ο ίδιος ο Θεός βρίσκεται εντελώς πέρα από κάθε αντίληψη του νου ή των αισθήσεων. Ωστόσο με τη μεταμορφωτική δύναμη της χά­ρης Του και την απίστευτη δύναμη της γενναιοδωρίας Του, ολόκληρος ο άνθρωπος αξιώνεται να διακρίνει τη λειτουργία της δόξας Του." Η Μεταμόρφωση του Χριστού μας δείχνει το κάλος της εικόνας Του εν τη εκκλησία Του. Το κάλος πού απολαμβάνουν οι άγιοί Του εν τη βασιλεία Του. Μεταφέρω από τροπάριο της 6ης Αύγουστου. "... σήμερον ἐπ’ ὄρους Θαβώρ μεταμορφωθείς, ἐπὶ τῶν μαθητῶν ἔδειξε τὸ ἀρχέτυπον κάλλος τῆς εἰκόνος, ἐν ἑαυτῷ τὴν ἀνθρωπίνην ἀναλαβών οὐσίαν... " Αυτό το αποκατασταθέν αρχέτυπο κάλλος, που χάθηκε με την πτώση των πρωτοπλάστων καλούνται οι ζωγράφοι - εικονογράφοι να ιστορούν στους ιερούς ναούς των εκκλησιών μας. Είναι μια "άλλη πραγματικότητα" υπερβατική και σωτήρια. Οι εικαστικές "ιστορίες" δεν συμβολίζουν και δεν περιγράφουν απλά και μόνον τις διάφορες σκηνές από την άγια ιστορία και τους αγίους. Παρουσιάζουν πράγματα που έτσι και αλλιώς είναι υπαρκτά. Δηλαδή, και ο πιο μικρός εγκαινιασμένος ναΐσκος, εμπεριέχει εν δυνάμει όσες και περισσότερες ζωγραφιές και από τον μεγαλύτερο και υπερμεγαλοπρεπή ναό. Στον ορθόδοξο ναό, η ζωγραφική σέβεται απόλυτα την αρχιτεκτονική και δεν κραυγάζει. Επικάθεται αρμονικά, δισδιάστατα και γίνεται ένα με τον τοίχο. Αποφεύγονται οι περιττές λεπτομέρειες. Δεν επιτρέπεται κανένα στοιχείο εντυπωσιασμού. Οι αγίες μορφές ανταποκρινόμενες στην προσευχή των πιστών τους κοιτάζουν σοβαρά, τρυφερά και κατάματα, προσευχόμενες ταυτόχρονα υπέρ αυτών. Το σχέδιο αυστηρό, τα περιγράμματα σίγουρα, χαράζουν την "άλλην ευμορφίαν", κατά τρόπον απόλυτο, δοσμένο εννοιολογικά. Το χρώμα απλό και γήινο επικάθεται το ένα πάνω στο άλλο για να αναδείξει τα μεταμορφωμένα πρόσωπα. Από τα σκούρα και γήινα χρώματα των σκιών πηγαίνουμε με διαδοχικούς χρωματισμούς στα φωτεινά, όπως με την προσευχή φωτίζεται η ψυχή μας. Το φόντο εικονίζει τον πολύτιμο χώρο και είναι χρυσό στις φορητές εικόνες και βαθύ μπλε στις τοιχογραφίες. Είναι μεγάλη η ευθύνη του εικονογράφου, γιατί καλείται να εικονίσει την άλλη πραγματικότητα ενός εν δόξει επέκεινα. Όμως με την χάρη του Αγίου Πνεύματος οι ανά τους αιώνες καλλιτέχνες της εκκλησίας μας, μας έχουν δώσει ανεπανάληπτα αριστουργήματα που εκφράζουν και μορφοποιούν με τον εναργέστερο τρόπο αυτές τις μεγάλες αλήθειες. Εικόνες πραγματικής ζωής αιωνίου. Ο εικονογράφος είναι αναπόσπαστο στέλεχος - λειτουργός της εκκλησίας, όπως οι ψάλτες και οι νεωκόροι. Για τούτο "εξυπνάδες" και προσωπικές - εγωιστικές καλλιτεχνικές καταθέσεις δεν επιτρέπονται. Η εναγώνια προσπάθεια επιβολής νέων τρόπων εικαστικής έκφρασης στους ναούς, είναι λάθος και αμάρτημα. Η εκκλησία μας έχει παράδοση και αρχιτεκτονική και μουσική και ενδυματολογική και εικαστική. Η παράδοση της εκκλησίας δεν είναι νοσταλγικό "φολκλόρ". Είναι παρουσία εν δυνάμει Τριαδικής Θεότητας και Αγίων. Αυτή την ευθύνη πρέπει βαθιά να την αισθάνεται ο εικονογράφος, να ακολουθεί την παράδοση και να μη κάνει του κεφαλιού του, αλλά της εκκλησίας. Τα έργα των χεριών του πρέπει να εναρμονίζονται πλήρως και αδιάσπαστα με το όλον περιβάλλον του ναού. Ο πιστός δεν πρέπει να "ξαφνιάζεται" ούτε να ξενίζεται. Ο χώρος της εκκλησίας πρέπει να του είναι οικείος γιατί είναι το σπίτι του. Είναι το αιώνιο σπίτι του. Οι ζωγραφικές "ιστορίες" πρέπει να είναι απλές και απέριττες. Τίποτα το εντυπωσιακό ή ακόμα θα τολμούσα να πω το "γλυκερό" το ωραιοπαθές και το συγκινησιακό, δεν επιτρέπεται. Ή καλλιτεχνική διεργασία είναι διαφορετική από αυτή της μοντέρνας τέχνης. Αν ο μοντερνισμός στην τέχνη είναι η πεμπτουσία του καλλιτεχνικού "ΕΓΩ", η ζωγραφική της εκκλησίας προσπαθεί να "ιστορήσει" και να καταγράψει την αντικειμενική υπερβατική πραγματικότητα της εν θριάμβω Εκκλησίας Του Χριστού. Ο εικονογράφος είναι ένας απλός τεχνίτης "ἀχρεῖοι δούλοι ἐσμέν" που με ταπείνωση καταπιάνεται να καταγράψει το άπιαστο. Έτσι καταργεί την μοναξιά του "κοσμικού" καλλιτέχνη. Είναι μια άλλη θεώρηση της θέσης του άνθρωπου. Κυρίαρχος ο εσωτερικός άνθρωπος. Καλλίτερα η ανάγκη ένωσης του ανθρώπου με το Θεό. Καλλίτερα ακόμα ο ίδιος ο Θεός που θυσιάζεται για τη σωτηρία του ανθρώπου. Γράφει ο Φιλίπ Σέραρντ για την ορθόδοξη τέχνη: "Πέρα από το άτομο του καλλιτέχνη που εκλέγει την μορφή, βρίσκεται η πνευματική πραγματικότητα που πρέπει να εκφραστεί και που η ίδια εκλέγει ή επιβάλλει την μορφή, με την οποία πρέπει να την εκφράσει ο καλλιτέχνης". Μ' αυτά δεν θέλω να πω ότι θα πρέπει να αρκούμαστε σε μια στείρα και πολλές φορές επιλεκτική ή ακόμα και κακή επανάληψη βυζαντινών και μεταβυζαντινών προτύπων. Κάθε άλλο. Διότι τότε πέφτομε στο άλλο αμάρτημα. Υποβιβάζαμε τον ναό σε χώρο θεατρικό, και τις άγιες μορφές σε απλό διάκοσμο. Πώς πρέπει λοιπόν να βαδίζουμε; Ο καλλιτέχνης της εκκλησίας πρέπει πρώτα απ' όλα να είναι μέλος της εκκλησίας και να συμμετέχει ενεργά στη ζωή Της. Θα πρέπει ακόμα να είναι βαθύς γνώστης τόσο των τεχνικών της τέχνης του όσο και της θεολογίας της. Απαραίτητο στοιχείο που πρέπει να διέπει την εικόνα είναι ότι θα πρέπει να είναι αναγνώσιμη και οικεία από όλα τα μέλη της εκκλησίας. Η βασιλεία των ουρανών κατακτάται με νηστεία, πολύ προσευχή και υπακοή στα θελήματα του Θεού. Το ίδιο πιστεύω ότι χρειάζεται να κάνει και ο εικονογράφος και επί πλέον πολλή και επίπονη σπουδή και δουλειά, για να βγουν από τα χέρια του άξιες εικόνες. "Εν εικόνι διαπορεύεται άνθρωπος ..." Ό Κύριος να μας ελεήσει. Μιχαήλ Αγγελάκης Ζωγράφος Σημειώσεις 1. Μέγα Λεξικό της Γραμματικής, Ν. Σηφάκη. 2. «Η εικόνα ως Μυστηριακή Παρουσία», Περί Ύλης και Τέχνης, εκδ. ΑΘΗΝΑ. 3. A. M. Allchin: «Ο Άνθρωπος ως Εικόνα και Μυστήριο», Περί Ύλης και Τέχνης, εκδ. ΑΘΗΝΑ.