ΧΑΡΑΚΤΙΚΗ Μιχαήλ Αγγελάκης Εισήγηση του Μιχαήλ Αγγελάκη στο β΄ συνέδριο του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος με θέμα «Η Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Τέχνη στην Ελλάδα σήμερα. Παράδοση - Εξέλιξη». Πάτμος, 26-27-28 Μαΐου 2000 Διαπιστώσεις και συμπεράσματα από την πρώτη Διεθνή Έκθεση Σύγχρονης Ορθόδοξης Εικονογραφίας ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΠΙΕΡΙΔΗ ΔΗΜΟΥ ΓΛΥΦΑΔΑΣ Δεκέμβριος 1999 - Ιανουάριος 2000 Άγιοι Πατέρες , αξιότιμε Δήμαρχε Πάτμου, αξιότιμοι κυρίες και κύριοι, αγαπητοί συνάδελφοι, Μέσα στο καράβι που ερχόμασταν στην Ιερά νήσο Πάτμο, είχαμε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με εκλεκτούς φίλους. Η συζήτηση ξεκίνησε από τις νέες ταυτότητες και προχώρησε σε βαθύτερα θέματα που έχουν να κάνουν με την πολιτική και τη θρησκεία. Δεν θα μεταφέρω εδώ τους προβληματισμούς που αναπτύχθηκαν. Εκείνο όμως που θέλω να πω είναι ότι η συζήτηση αυτή στάθηκε αφορμή να αλλάξω την δομή της εισήγησης μου. Στάθηκε αφορμή, γιατί ενώ φαινομενικά δεν έχει σχέση με τις εικόνες σήμερα και τους αγιογράφους που επιμένουν σε πείσμα των καιρών να ζωγραφίζουν έτσι, εν τούτοις, έχει. Σε μια εποχή που η τέχνη ρουφιέται με περισσότερο γοργούς ρυθμούς ακόμα και από τους πολιτικούς από την παγκοσμιοποίηση, πως είναι δυνατόν σήμερα κάποιοι να επιμένουν να ιστορούν με τον ίδιο περίπου τρόπο, με την ίδια θεματογραφία, με τις ίδιες τεχνικές, που χρησιμοποιούσαν οι συνάδελφοι τους μες τους αιώνες που πέρασαν προκειμένου να ζωγραφίσουν τους Ιερούς Ναούς. Μέσα μου λέω ότι καλά κάνουν. Δεν μπορώ όμως με λόγια να εξηγήσω γιατί, θα μου πείτε ότι η τέχνη της εκκλησίας είναι τέχνη μεταφυσική. Τέχνη σουρεαλιστική όπως θα την λέγανε οι ιστορικοί της τέχνης. Δεν είναι όμως η τέχνη της ορθόδοξης εκκλησίας τέχνη μεταφυσική ή σουρεαλιστική. Είναι κάτι άλλο. Η ζωγραφική της Ορθόδοξης εκκλησίας, είναι πραγματικότητα, είναι ζωή. Γιατί οι εικόνες μέσα στην εκκλησία παίρνουν μια άλλη διάσταση. Ζωντανεύουν και ζουν και κινούνται, με το ανθρώπινο ζωντανό πλήρωμα της εκκλησίας και αποκτούν μια αδιάσπαστη ενότητα. Έτσι την εικόνα από τον πιστό δεν τον ξεχωρίζεις γιατί η εικόνα όπως ο πιστός είναι αναπόσπαστο μέρος μιας άλλης κατάστασης. Μιας κατάστασης που πραγματικά είναι δύσκολο να καταλάβουν εκείνοι, που αυτά τα πράγματα προσπαθούν να τα προσεγγίσουν , αν όχι επιφανειακά, αλλά με άλλα εργαλεία. Πέρα από αυτά η τέχνη των εικόνων είναι μια ζωντανή πραγματικότητα. Τεχνολογικά, μορφολογικά και σαν περιεχόμενο είναι ίσως η αρχαιότερη τέχνη που ζει στην Ευρώπη και παρ' όλα τα σκαμπανεβάσματα στην μακρόχρονη ιστορία της, σήμερα παρουσιάζει μια λίαν ενδιαφέρουσα άνθιση και δικαίως. Η τέχνη των εικόνων είναι απόλυτα συνυφασμένη με την ζωή της ορθόδοξης εκκλησίας. Δεν θα μιλήσουμε εδώ για την δογματική των εικόνων και την βαθύτατα Θεολογική τους σημασία από την οποία αντλούν το μεγαλείο και την ομορφιά τους. Θα σταθούμε μόνο στο σήμερα και στην κατάσταση που επικρατεί. Γιατί μπορεί να λέγονται πολλά και να γράφονται περισσότερα αλλά μια ας το πούμε συνολική "εικόνα" της εικόνας του σήμερα, δεν έχουμε. Βέβαια οι εικόνες υπάρχουν στον φυσικό τους χώρο. Στους Ι. Ναούς και στα προσκυνητάρια των σπιτιών. Παράλληλα όμως γίνονται και διάφορες εκθέσεις εικόνων. Οι εκθέσεις αυτές έχουν κυρίως , θα μου επιτρέψετε να το πω, χαρακτήρα ιστορικό και μουσειακό. Θυμόμαστε την έκθεση με τους θησαυρούς του Αγίου Όρους στη Θεσσαλονίκη και την τεράστια ανταπόκριση που είχε στον πιστό αλλά και στον φιλότεχνο κόσμο. Ήταν μια ωραία έκθεση. Εμένα προσωπικά, παρ' όλη τη συγκίνηση και την αισθητική ευωχία που δοκίμασα, μου άφησε μια γεύση στο τέλος κάπως πικρή. Αυτό όμως, είναι άλλη ιστορία. Εκθέσεις όμως σύγχρονης Ορθόδοξης εικονογραφίας σπάνια βλέπουμε. Παραβλέπω κάποιες εκθέσεις οι οποίες έχουν μόνο εμπορική σημασία και οι οποίες θα μου επιτρέψετε να πω παραποιούν και προσβάλουν και την Ορθοδοξία και την τέχνη. Η έλλειψη λοιπόν αυτή μας οδήγησε στο να δημιουργήσουμε ένα νέο θεσμό στον Δήμο Γλυφάδας - Πινακοθήκη Πιερίδη, και ειδικότερα στην Δημοτική Επιχείρηση Ανάπτυξης & Πολιτισμού Γλυφάδας. Είναι ο θεσμός της έκθεσης "Εικόνων Τέχνη" μιας έκθεσης η οποία θα επαναλαμβάνεται κάθε τρία χρόνια και η οποία θα αποτελεί ένα διεθνές πανόραμα της σύγχρονης Ορθόδοξης Εικονογραφίας. Ο θεσμός αυτός που δεν είναι μόνο καλλιτεχνικός με την στενή σημασία του όρου, αλλά ευρύτερα πνευματικός , ξεκίνησε από μια αγωνία. Η αγωνία μας δεν ήταν να παρουσιάσουμε μια πλήρη και επιστημονικά άρτια έκθεση. Εμένα τουλάχιστον δεν με απασχόλησε καθόλου. Απλά και μόνο θέλαμε, με τις λιγοστές υλικές και πνευματικές δυνάμεις που διαθέτουμε και με μοναδικό κίνητρο την αγάπη μας για την εκκλησία, να δώσουμε το στίγμα αυτής της τέχνης σήμερα. Να δείξουμε την ομορφιά της, να παρουσιάσουμε τάσεις, προβληματισμούς, ακόμα και διάφορους πειραματισμούς, να μην κρύψουμε αδυναμίες και ακόμα αν θέλετε και ορισμένα έργα που, αν και δεν συμφωνούσαμε με την αισθητική τους, είναι όμως μια ζωντανή πραγματικότητα. Σκοπός μας ήταν να δημιουργηθεί διάλογος. Να δούμε τι γίνεται, να έχουμε μια γόνιμη ανταλλαγή ιδεών και προβληματισμών ανάμεσα στους καλλιτέχνες αλλά και στους ίδιους τους εκκλησιαστικούς παράγοντες. Η τέχνη της εκκλησίας μας στη μακραίωνη πορεία της δεν ήταν ποτέ στατική και φορμαλιστική. Αντίθετα είχε μια δυναμική παρουσία και καταπληκτική ζωντάνια, που ήταν απόρροια της ελευθερίας, που απολαμβάνουν όλοι σαν μέλη της. Έτσι και σήμερα πρέπει να είναι. Πήραμε λοιπόν σαν αφετηρία τον Φώτη Κόντογλου που αποτελεί τομή για την σύγχρονη εικονογραφία και από αυτόν και μετά, μέχρι καλλιτέχνες που μόλις αποφοίτησαν από την ΑΣΚΤ. Αυτά τα κάναμε χωρίς ίχνος αισθητικής λογοκρισίας. Βεβαίως παραλείψαμε αξιόλογους αγιογράφους, που για διάφορους λόγους δεν έλαβαν μέρος στην έκθεση, αν και προσκλήθηκαν, και άλλους τους οποίους δεν γνωρίζαμε . Είναι όμως η έκθεση αυτή μια αφετηρία και κάθε αφετηρία είναι φυσικό να κάνει και λάθη. Στην έκθεση συμμετείχαν και καλλιτέχνες με έργα κοσμικής ζωγραφικής, που όμως ο προβληματισμός τους περιεστρέφετο γύρω από την εικόνα. Θέλαμε με αυτό να δείξουμε το ποσό η εκκλησία εμπνέει τους σύγχρονους καλλιτέχνες και συγχρόνως να ενθαρρύνουμε άξιους τεχνίτες να ασχοληθούν με την εικόνα. Η έννοια εκκλησία δεν είναι μόνο στους τέσσερις τοίχους των ιερών ναών με την ευρύτερη σημασία της αγκαλιάζει όλους εκείνους που επικαλούνται το όνομα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και ακόμη ευρύτερα όλους που ζητούν σωτηρία και ακόμη ευρύτερα όλους και όλα. Θα μου επιτρέψετε να σας αναφέρω ορισμένα στοιχεία αυτής της έκθεσης. Στην έκθεση συμμετείχαν 67 Έλληνες και ξένοι καλλιτέχνες. Οι ξένοι καλλιτέχνες ήταν από, Βουλγαρία, Σερβία, Ρωσία, Αγγλία. Συμμετείχαν ακόμα Έλληνες καλλιτέχνες που εργάζονται σε άλλες χώρες όπως Ιταλία και Η.Π.Α. Στην έκθεση αυτή φροντίσαμε να υπάρχουν όλα τα είδη της τέχνης. Φορητές εικόνες, νωπογραφίες, χαρακτικά, ανάγλυφα, βιτρώ, ψηφιδωτά , μικρογραφίες. Είδη εφαρμοσμένης εκκλησιαστικής τέχνης όπως χρυσοκέντητα άμφια, από δύο αξιόλογα γυναικεία μοναστήρια που ασχολούνται με την τέχνη αυτή: Η Ι. Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Μπούρας και η Ι.Μ. Παντοκράτορος ΤΑΩ Πεντέλης. Είχαμε ακόμα σταυρούς επιστήθιους και σταυρούς ευλογίας, καθώς και εγχάρακτες μικρογραφίες σε ασήμι και τέλος μερικά βιβλία σταχωμένα από τον καλλιτέχνη βιβλιοδέτη Μπάμπη Λέγκα. Παράλληλα με την ευκαιρία της έκθεσης έγιναν και τέσσερις εκδηλώσεις: Α. Ομιλίες γύρω από την Θεολογία και την αισθητική της εικόνας Β. Συναυλία εκκλησιαστικής μουσικής Γ. Συναυλία παραδοσιακής μουσικής Δ. Συζήτηση γύρω από τις διάφορες τεχνικές της εκκλησιαστικής τέχνης από καλλιτέχνες που συμμετείχαν. Η έκθεση μπορούμε να πούμε ότι είχε αξιοζήλευτη επιτυχία , την επισκέφτηκε τουλάχιστον δεκαπλάσιος αριθμός επισκεπτών από αυτούς που έρχονται σε μια πετυχημένη έκθεση της Πινακοθήκης. Στη συνέχεια μεταφέρθηκε στην Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης όπου εκεί είχε ανάλογη ανταπόκριση. Εκτός από αυτά καθημερινά τόσο στη Γλυφάδα όσο και στην Θεσσαλονίκη είχαμε οργανωμένες επισκέψεις σχολείων και συλλόγων. Δεν θα σας κουράσω άλλο με θέματα ας το πούμε εξωτερικά της έκθεσης, θα σταθώ λίγο στις τάσεις που είδα να υπάρχουν στη ζωγραφική των εικόνων και που λίγο ή πολύ υπήρχαν και στα άλλα εικαστικά είδη. Κατ' αρχήν ήταν οι κλασικοί πλέον σύγχρονοι εικονογράφοι, Κόντογλου και μαθητές του, Γιάννης Τσαρούχης, Γιώργος Σικελιώτης, Βαμπούλης, Ξυνόπουλος, Γεωργακόπουλος, η αδελφή Ολυμπιάς, που είναι σήμερα δάσκαλοι νεώτερων αγιογράφων. Μέσα σ' αυτούς μπορούμε να εντάξουμε τον Μάριο Βατζιά, ως προς το εικονογραφικό μέρος, γιατί είχαμε ανοίξει την συμμετοχή του και με ένα έργο κοσμικής ζωγραφικής που για μένα αποτελεί ένα θαυμάσιο δείγμα το πώς η παράδοση μας περνά από άλλους ατραπούς και σε έργα προσωπικής αγωνίας του καλλιτέχνη. Σ' αυτή τη κατηγορία είναι και η Μερόπη Πρέκα που εκτός από βιτρώ συμμετείχε και με ένα άγγελο που έχει στοιχεία βυζαντινά παντρεμένα με επιτυχία με την εξπρεσιονιστική χειρονομιακή γραφή. Θα αναφέρω εδώ τον Παύλο Σάμιο με τις νωπογραφίες του και μια δική του εικαστική διάσταση στην αγιότητα. Μια άλλη κατηγορία είναι τα έργα του Γιάννη Καρούσου όπου συμμετείχε με την μελέτη του έργου του Ι.Ν. Αγίου Παντελεήμονα Αχαρνών, όπως και η μελέτη του Ράλλη Κοψίδη από την εικονογράφηση του Ι.Ν. του Αποστόλου Παύλου, στο Ορθόδοξο κέντρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη Γενεύη. Μπορούμε να αναφέρουμε εδώ τον Χρήστο Λιονδα, τον Γιώργο Κόρδη, τον Γιώργο Κοψιδά, την Αντριάνα Λιακοπούλου, την Μαρία Σιγάλα, που έχοντας απόλυτα κατακτήσει τα μέσα τους σαν βυζαντινοί εικονογράφοι, μέσα από το έργο τους αισθάνεται κανείς ότι ολοκληρώνεται η πρόταση και παρουσία Κόντογλου. Το λέω αυτό από την άποψη της πιστότητας στα βυζαντινά πρότυπα. Ενδιαφέρουσα περίπτωση του Γιώργου Νικολακόπουλου, ο οποίος εμπνέεται από τον 12° αιώνα αλλά με τόλμη χρησιμοποιεί στοιχεία από την προσωπική του ζωγραφική. Στοιχεία της προσωπικής του ζωγραφικής χρησιμοποιεί και ο Κωνσταντίνος Μαρκόπουλος. Μια άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι του πατρός Σταμάτη Σκλήρη και μαθητών του Πυλαρινού και Κώστα Κωνσταντάτου, με μια ριζοσπαστική αντίληψη της εικονογραφίας. Είχαμε ακόμα από την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, την συμμετοχή του Σώζου Γιαννούδη με δύο αξιόλογες νωπογραφίες καθώς και του Λευτέρη Μύστακα με μια Σταύρωση όπου ισάξιο ρόλο στην μορφή του Σταυρωμένου Χριστού έχει και το κείμενο που συνοδεύει το θέμα. Ερχόμαστε σε νεώτερες εικονογράφους Γιώργο Κατημερτζόγλου , Νικόλαο Χούτο, Μανώλη Καβαλάρη, Δημήτρη Χατζηαποστόλου Δημήτρη Τσιάντα, όπου συνοδεύουν αδιατάραχτα το έργο τους με βαθύτατη πίστη και επίγνωση της αγιογραφίας. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί το έργο του Γιάννη Μητράκα, με την εντελώς προσωπική του γραφή που έρχεται από καταβολές λαϊκές της θρακικής του καταγωγής. Σ' αυτή την κατηγορία εντάσσεται και το έργο του Μανώλη Γρηγορέα από τη Μονεμβασιά, όπου με χρωματιστά μολύβια και σινική μελάνη ιστορεί μορφές από τη λαϊκή μας παράδοση χωρίς όμως να είναι μίμηση ή αντιγραφή λαϊκών προτύπων. Άγιοι Πατέρες, Κυρίες και Κύριοι, Θα μπορούσα να πω λίγα λόγια και για τα διάφορα άλλα είδη εκκλησιαστικής τέχνης, όμως δεν θα ήθελα να σας κουράσω. Θα σταθώ μόνο σε ένα Σέρβο καλλιτέχνη του Τεοντόρ Μήτροβιτς, ο οποίος ήλθε στην Ελλάδα ειδικά για την έκθεση αυτή συνοδευόμενος από τον θεωρητικό της τέχνης Λάζαρο Μάρκοβιτς και τελειώνω. Οι εικόνες του Τεοντόρ Μήτροβιτς, ιδωμένες με μια πρώτη ματιά από μας, που έχουμε συνηθίσει σε μια ακαδημαϊκή βυζαντινή αντίληψη, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ευτελή πρωτόλεια. Δεν είναι όμως τόσο απλά τα πράγματα. Μίλησα πολύ με τον συνάδελφο και τον ιστορικό της τέχνης που τον συνόδευε. Μου έκαναν εντύπωση η βαθιά τους πίστη και η γνώση της ιστορίας και της τέχνης που είχαν. Μπόρεσα έτσι να πλησιάσω το έργο τους, πιο καθαρά και να διακρίνω την ουσία που περιέκλειε. Θυμήθηκα τότε τον δικό μας Φώτη Κόντογλου που στο Παρίσι που πήγε αρνήθηκε όλα όσα ακαδημαϊκά έμαθε στη σχολή καλών τεχνών γιατί του αποκαλύφθηκε η άγια τέχνη της Ορθοδοξίας. Και είδα το γιατί. Ένας που τον ξερίζωσαν βίαια και του πήραν την πατρίδα και ό,τι είχε, γαντζώθηκε με νύχια και με δόντια από αυτό που κανείς και με τίποτα δεν μπορεί να του πάρει. Από την εσωτερική διαδρομή των αιώνων που έχει μέσα του. Από την εσωτερική διαδρομή χωρίς φτιασίδια και άλλα φανταχτερά παρά μόνο ουσία και φως. Το ίδιο συμβαίνει και στον Σέρβο αδελφό μας τον Τεοντόρ Μήτροβιτς, που τώρα ζει ένα δικό ξεριζωμό. Να λοιπόν ένας Σέρβος Φώτης Κόντογλου. Και οι δυο πιστοί, και οι δυο με βαθιά γνώση αυτού που κάνουν, και οι δυο ορθόδοξοι, και οι δυο ξεριζωμένοι, και οι δυο τόσο διαφορετικοί, και οι δυο τόσο όμοιοι. Αυτό είναι και το συμπέρασμα μου από την έκθεση της σύγχρονης Ορθόδοξης εικονογραφίας στην Πινακοθήκη Πιερίδη του Δήμου Γλυφάδας, εν έτει σωτήριω 2000 από την γέννηση του Χριστού. Μήπως και σήμερα δεν έχουμε την ανάγκη να κρατηθούμε με νύχια και με δόντια εν όψει ενός άλλου ξεριζωμού ίσως πιο σκληρού και αδυσώπητου; Ας αφήσουμε αυτή την άγια τέχνη της εκκλησίας μας, να πορεύεται και να εκφράζει και να ζει με το ζωντανό πλήρωμα της εν ελευθερία, όπως μας δίδαξε Αυτός που πραγματικά μας ελευθέρωσε. Βασική μόνο προϋπόθεση, ας είναι αυτό το τόσο απλό μα και τόσο μεγάλο! Το να μπορούν οι πιστοί και οι εικονιζόμενες άγιες μορφές να γίνονται ένα. Κοινωνία Χριστού. Ευχαριστώ. Μιχαήλ Αγγελάκης